tag:blogger.com,1999:blog-19527895082991371552024-03-13T20:22:09.431-07:00Баастын ЗОЛБАЯРГолын мөс захаасаа хөлрөн лавссаар харзаа нээх нь гоёхон нэг дурсамжийг эргэн санагалзах сэтгэлийг төрүүлдэг. Цөн түрээд мөрөн гол урсахад цөмөөр тэнд цуглаж шүлэг сонсъюу.Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.comBlogger11125tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-31261523309004130902010-04-13T20:38:00.001-07:002010-04-13T21:13:27.976-07:00УСАНД ЯВАХАД<a href="http://4.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/S8VA2hd6EII/AAAAAAAAADI/mrFk4fEO0AQ/s1600/5HTCAZZK4N6CA98GDRXCAKBVKB1CA9N7I8NCAG36Z0KCAYFC32XCATPLH91CAD2O7T3CA4KG3EMCA1PEGNQCAH9LPCKCA75OVWZCA3GR0VTCAZ5LZHXCAS1Q1H7CA5352AKCAAUJ4QACARO6ABPCA8IUOT2.jpg"><img style="MARGIN: 0px 10px 10px 0px; WIDTH: 104px; FLOAT: left; HEIGHT: 79px; CURSOR: hand" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5459841428697518210" border="0" alt="" src="http://4.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/S8VA2hd6EII/AAAAAAAAADI/mrFk4fEO0AQ/s320/5HTCAZZK4N6CA98GDRXCAKBVKB1CA9N7I8NCAG36Z0KCAYFC32XCATPLH91CAD2O7T3CA4KG3EMCA1PEGNQCAH9LPCKCA75OVWZCA3GR0VTCAZ5LZHXCAS1Q1H7CA5352AKCAAUJ4QACARO6ABPCA8IUOT2.jpg" /></a><br /><div>Өвлийн өдөр хэлбийж байлаа. Нар цаст Жаргалантын тэргүүн дээр төө хэрийн зайтай болоршин гялалзаж харагдана. Мөдхөн нөгөө охин усанд явна. Би ч бас.<br />Гэхдээ тэр эхэлж ногоон даамангийнхаа хаалгыг нэг гараараа түлхэн нээгээд, нөгөө гартаа хоёр хувингаа зэрэгцүүлэн барихад харшиж хангинасан дуу гарна. Тэдний даамангийн хаалга нээгдэхэд миний сэтгэлийн хуудсыг чичирхийлэн эргүүлэх шиг болдог юм. Хувингууд нь харшиж дуугарахдаа "Би усандаа явлаа шүү" гэж надад хэлдэг. Охиныг номин цэнхэр дээлтэйгээ тийнхүү туяаран гараад ирэхээр нүүр минь халуу дүүгэн чинэрчихдэг билээ.<br />Ингэж хэнд ч олдомгүй, хэнтэй ч хуваалцамгүй аз жаргалын аян замдаа гарахын өмнөх намайг сайтар ажиглавал хярж хярж харван харайхад бэлэн болсон туулай адил байх болой. Дэрхийн босч дэгдэж одохоор тугдайн суужээ. Байн байн өлийн цонхоороо харвал амар амгалан суурингийн ерийн нэгэн мөнөөх ногоон даамангийн хаалга байдгаараа л. Тэр одоохон гараад ирнэ дээ гэж бодохоор зүрхэн тушаа түг түг цохилно. Зүрх минь догдлохын тоогоор миний дурлалын алтан үсэг сэтгэлийн дэвтэрт цохигдох бөгөөд энэ л үед би ирээдүйн зүйрлэшгүй сайхныг зөгнөхдөө огторгуй сансарт гардаг болчихоод удаж байгаа. Бодол санаа ингэж нисэн дүүлэхэд хэдийнэ хөрстөөс тасарч, сэрүүн зүүдэндээ мансууран дугжирч орхидог оо.<br /><br />Гэтэл... гэтэл өнөө охины хувингаа хавируулах танил дуун цохон дээр хүйтэн мөс тавьсан мэт цочоон сэрээв. Шалавхийн өнгийж харвал тэр минь сэтгэлд зураастай байдаг тийм л хонгорхон үзэмжит үйл төрхөөрөө хашаанаасаа гарч Урд голыг чиглэн алхаж байлаа.<br /><br />Би ч чавхнаас алдуурсан чулуу мэт ухасхийн гэрээсээ гарч, түүнийхээ араас дагав. Самсаа хэлбэм тунгалагхан агаартай өдрийн ташуу туяа цацраасан цагаан наран зүгт алхаж яваа түүнийг нүд цавчилгүй ширтэн харж явлаа. Бэлдэж дэргэдээ тавьсан бээлийгээ мартаж орхисноо ч сэхээрсэнгүй.<br /><br />Хоёр салаалан сүлжиж, хөөрхөн эрвээхийтэй боолтоор үзүүрийг нь хумиж дарсан шингэхэн гэзэг нарийхан бэлхүүсээ жавхайтал ороосон зурвас ягаан бүсийг дөнгөж давам юм. Толгойгоо бэхэн цэнхэр алчуураар ороожээ. Шөмбийсөн хоншоортой нимгэн хар эсгий гутал нь гойдын хээнцэр агаад алхах гишгэхийн нь тоолонд үл мэдэг сонсогдох цасан чихраа сайхан хөгжмийн зэмсэг хөндөгдөх төдий мэт. Тэрүүхэн цаана тунгалагханаар цэнхэртэх голын мөснөө номин өнгөт дээл нь уусан шингээд, надаас зугтаагаад байна уу гэлтэй шаламгайхан алхална. Тэр маань өвлийн дэглий шиг хөнгөн салхи татуулан алхаж явсаар гилтийн хөлдсөн голын мөсөн дээгүүр цаашилж байлаа. Цааханд нь харзалсан усны толио мэлмэрэн мэлмэрэх нь түүний минь нүд шиг харагдана. Харзаас хальсан ус голын толигор мандал дээгүүр уйлагнан тархаж, тэр дороо л мөс болон хөлдөнө. Цэв цэнхэр мөстэй, цэв цэнгэг жавартай, цэв цэнхэрхэн үдэш ажээ.<br /><br />Охин усан халиаг зайчлан гишгэхдээ хоёр гартаа барьсан мөнгөлөг хувингаа хойш урагш сэлүүлэн даялах нь улам ч харах сэтгэлийг төрүүлэх үзэмжтэй боловч би ч бас өөрөө уначихгүйг хичээн дүүжигнэх тул санаан зоргоор харц нисгэж чадахгүй байлаа.<br /><br />Тийнхүү түүнийгээ харж чадахгүй байгааг эзгүйчилсэн ч юм шиг, эсвэл миний л харц номин дээлтэйгээ түшиж явсан юм шиг энэхэн хооронд тэр гилтгэр торгон мөснөө унаж үзэгдэв. Хоёр хувин нь адтайгаар тохуурхан хөхрөх мэт жин жин дуу хадаан бөмбөрч харагдана. Өрөөсөн гутал нь улаараа мөсөнд наалдсанаас сугарч хоцроод, өнөө "дэглий" минь уначихсан чигтээ гутлаа авах гээд хүчлэн татаж байлаа. Өөр хэн нэгнийг ийнхүү хөглөхийг би харсан сан бол саяын тохуутай жингэнэж одсон хувин шиг элэглэн хөхөрч байдаг. Гэвч энэ удаад яахин тэгнэ. Харин ч өрөвдөх, шимшрэх сэтгэл намайг голын хүйтэн жаврыг үл хайхруулан халууцуулж байгааг мэдэрлээ. Тэгээд сэтгэл минь "Юугаа бодсон юм, түргэн түүнд туслаач" гэж тархинд хашгирахад хоёр саваа хаяад мөсний халиа усыг үсчүүлэн охин дээр дэгдэж хүрэв. Намайг дэргэд нь очиход тэр мөстэй барьцалдсан гутлаасаа нэхмэл цагаан оймсоо шалавхийн авч өмслөө. Яг энэхэн мөчид надад толгой зулайнаас эхлэн хөлийн үзүүрийг чимчиртэл нэгэн сонихон долгио бүх биеийг тархан эзэмдэхүйд, хацар хагарах гэж байгаа мэт халуу шатав. Ингэж халуу шатах нь хүйтэн жаварт ягаарч улайсан уран шөмбөн хөлийг цагаан оймсонд зурсхийн шургуулснаас тэр. Охин танхилын хөлийг хором эгшинд харахын төдийд тийм гайхам мэдрэмж төрдгийг балчир жулдрайхан хөвгүүн би яаж ч мэдэх билээ дээ. Яах гэж тэнд очсоноо ч мартагнах шиг болов.<br /><br />Надад мөснөөс гутлыг салгахад баахан хүч шаардагдсангүй, ховх татан авч өглөө. Хоёр гар минь ер бусын хүндтэй зүйл хийсэн мэт санагдана. Охин гутлаа өмсөхдөө над руу ер харсангүй. Гутлыг нь наалдуулсан мөсөнд ч юм уу, уурласан бололтой бээлийгээ түргэн түргэн өмсч байлаа.<br />Энэ хооронд би тэшүүртэй юм шиг гүйж, алдуурч өнхөрсөн хоёр хувинг нь авчирч өгөв. Ингэхэд тэр зэрмэгэр хар нүдээрээ над руу тогтуухан харж, нүүрэндээ үл ялиг инээмсэглэл тодруулаад, нэг юм хэлэх гэснээ болив бололтой уруулаа жимийн цааш огцом эргэн хэд алхаад усаа уудалж эхэллээ. Би түүний хажууханд суугаад усаа уудаллаа. Тэр зөвхөн ус уудлахдаа л бүх санаа бодлоо шингээсэн мэт. Сормуус нь үзүүрээсээ цантан цайрч дэрвийгээд, голын зэрлэг жаварт энхрийхэн цагаан шаргал царай нь яв ягаан болчихсон нь ер бусын хөөрхөн. Баруун хацрын нь үзэгдэх төдий жижигхэн хар мэнгэ, цэвэрхэн шөнтгөр хамар, үл мэдэг нууц давхраатай алаг нүд, тэгшхэн хоёр мөр тэргүүтэн бүгд нэгэн дор гоо үзэсгэлэнг бүрдүүлжээ. Харзын мөсөн эрэгт хатуу өвлөөр дэлбээлсэн хаш цэцэг адил солон-готой ажээ.<br /><br />Гэнэт тэр:<br /><br />-Усаа асгалгүй уудлаач! гээд инээмсэглэлээ нууж ядан харахад нь өөрийгөө ямархуу байдалтайгаа мэдлээ. Би шанага усныхаа талыг нь хувин руугаа, талыг нь гадуур асгаад байсан байж. Ус уудлахын дүр байдалтай суув чиг ухаан бодол маань чухамхүү үзэсгэлэнгийн өмнө бүхнийг мартагнан сатаарчээ.<br /><br />Тэр цооног руу шанагаа хангир жингэр дуугарган түргэн түргэн хийж усаа уудалж дуусаад, хоёр хувинтай усаа цалгиулан бариад босч явлаа. Түрүүхэн мөсөнд наалдсан гутал нь улнаасаа мөстөөд, хальтирч уначих гээд байгаа харагдана.<br /><br />Оройн жавар тачигнаж, дааран дэнжигнэн яваа түүний минь ус цалгиж цацагдаад хоёр хормой нь хэдийнэ мөстөн хөлджээ. Өвлийн богино үдэш бараантан нөмөрч, гэгээ бөхөөд, голын мөс хүйтнээр жингэнэн тачигнаж эхэллээ. Энэ жингэнээнд даарсандаа юу, угаас турьгүй нарийхан бие нь сөхөрчихөв үү, тэр маань дахиад л голын цэнхэр толион дээр тэнцвэр алдан өвдөглүүтээ босч ирэв. Энэ л мөчийг хүлээж байсан мэт уйгагүй мөшгөн дагагч би өөрийн савтай усаа орхин, түүнийхээ хоёр хувинтайг явуутаа шүүрээд мөсний захад гаргалаа. Тэр юу ч үл дуугаран араас минь алхаж байгааг мэдэрч байв.<br /><br />Би түүний савтай усыг тавингуут, өөрийнхийгөө авахаар эргэтэл, тэр миний хоёр савтайг барин ирж зогсохдоо, даарч улайсан нүүрэндээ зориг муутайхан инээвхийлэл тодруулахад нь золтой л уйлчихсангүй. Нүдний аяга давж нулимс унаагүй ч, зүрх сэтгэлийн доторх уярал хайрын нулимсаа тэвчиж чадаагүйгээ мэдэрч байв.<br /><br />Түүний хацар тоорын адил ув улаан болжээ. Норж хөлдсөн дээлийн нь хормой хөлдөөд дарр дарр хийнэ. Хоёр цагаан нэхий бээлий нь зүгээр л мод шиг унжжээ. Түрүүнээс хойш түүнийг өрөвдөж энхрийлсээр атал, ерөөс түүнийг шоглож дооглох бодол хэзээ ч төрдөггүй байтал энэ удаа хаанаас ч юм гайтай хар инээд гарч ирээд түсхийлгэчихдэг байна шүү. Ээ, бүү үзэгд гэж. Хяссан юм шиг ийм зүйл гэнэт бас болдог байжээ.<br /><br />Утга учиргүй инээж, чиггүй тэнэглэснээ тэр дороо л би мэдлээ. Ямар ч хэрэггүй үед ингэж алмайран инээж хамаг сайн сайхныгаа балласан өөрийгөө зүхэхэд хожимджээ. Тэр хаанаас нь гарсан юм гэмээр хүч гаргаж, хөлдүү хормойтой дээл, бээлийнээсээ мөсөн бутардас үсэргэн савтай усаа барин огцом алхаад явчихав. Тэрхүү бутарсан мөсний нэгэн ширхэг талст хацарт шипхийн буухыг мэдрэх ч сөхөө байсангүй. Нэгдлийн тэжээлийн байрыг тойроод хувинтай ус, хөлдүү хормой хоёроо шаргиулан харшуулсаар тэр маань далд орлоо.<br /><br />Би түүнийг насан үүрд гомдоочихсон юм шиг, дахиад ер хэзээ ч усанд дагаж явахгүй болчихсон мэт бодогдоход юутай ч зүйрлэмгүй зовлонд дарагдав. Алхам газар ч хорогдохгүй байгаа юм шиг санагдаж, яван явсаар тэжээлийн хашааг тойрч түүнд ил гарч ирэв. Өвлийн шөнө эхлэхийн өмнөх бүдэг бадаг гэгээнд хашааныхаа хаалганы өмнө зогсч байгаа нь танигдлаа. Надаас нэгмөсөн нүүр буруулчихсан бол ингэж зогсохгүй нь мэдээж санагдахаар, дахиж хэзээ ч, бүр юунд ч инээхгүй юм шүү гэж шүд зуулаа.<br /><br />Агшин бүрээр харанхуй болж байлаа. Тэр хашаа руугаа орохгүй л байв. Би хөдөлгөөнгүй харан зогссоор л. Саахалтын зайтай тэндээс түүний хөөрхөн мишээл надад гэрэлтэн харагдсаар. Тэр мишээлийг би нүднээсээ илүү сэтгэлдээ тод харж байв. Саяхны ээдрээ гуниг юу ч үгүй алга болж, би тэнгэрт хөөрөхөд бэлэн хөвсөлзжээ.<br /><br />Нэгдлийн даргын шар тэрэг сумаар нэг гэрлээ шилбүүрдэн тэднийхийг чиглэхэд тэр минь над руу энэ орой эцсийн удаа гэрэлтэн хараад, хашаа руугаа орчихов. Миний дотор баяр баясгалангаар дүүрч бялхжээ. Түүнийг надаас нуусан ногоон дааман машины гэрэлд тодрохыг цоо ширтсэн чигтээ хоёр савтай усаа аван "Ура" хашгиран хүчтэй алхтал урд хормойноос нэг юм татах шиг болоод, тэр мөртөө урагш тонгорцоглон уналаа. Гэгээн догдлолт энэ л сайхан хормуудад би зөвхөн түүнийгээ харж зогсохдоо хувинтай усандаа хормойгоо дүрээд хөлдөөчихсөн байжээ. Намайг тойрон хавиар нэлийн асгарсан ус агшин зуур мөстөн хөлдөхдөө тэнгэрийн од эрхэсийг шигтгэн гэрэлтүүлж гялбалзуулахад, гар минь тэсэхийн аргагүйгээр даарч байгааг сая л мэдлээ.<br /><br /><br /><br /><div align="right"><br />МЗЭ-ийн шагналт зохиолч Б.ЗОЛБАЯР </div></div>Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-53566767332304875712009-04-29T23:07:00.000-07:002010-04-04T02:59:45.424-07:00Хавар айХарлаг хоньтын уул хавар болохоор зүүдлэгддэг нь хачин. Хашааны тэрүүхэнд халгайн ганц бут ургадаг нь бодогдоно. Хавар надад ингэж Харлаг хоньтын уул, халгайн ганц бутнаас эхэлж ирнэ. Гүвээ толгодын зайвраар улаан үхэр сажилна. Хэд гурав алхаад зогсож амсхийнэ. Амсхийхдээ алсын цайдам дахь худаг руу харна. Алс цайдам дахь худаг аяган нүдэнд нь дурайна. Шар тэмээ шавагны үндэс булга татаж хивнэ. Булга татахдаа бурантгаа хазах шиг угзчина. Бурантганд нь хамхуул шилбүүрдүүлж хөөрнө. Хөөрсөн хамхуул алтан наранд шингээд нэгтгэгдэх шиг бөхний нь дээр бөмбөлөгтөнө. Бөх нь уначихсан тэмээнийхээ нурууг нь голлохоор бөөрөнхий том нэг бөхтэй тэмээ шиг харагдана. Ирэх зуны явдлыг зөгнөж эмгэд гаднаа нарлана. Илүү гэр их гэрийн хооронд явж энэ тэрхнийг хийнэ. Тэгээд гэртээ орж тээрмийн буудай хуурна. Тэднийхээс тэр дороо л шинэ гурилын үнэр түгнэ. Түүнийг нь цайнд хөвүүлж уухаар өвгөн нь гаднаа бууна. Уул талын цас хайлна. Ар сэрвэн, хяр хэцийн цас бүргэдийн зогдор шиг үлдэнэ. Сэр бар бараан адуу цасны наахнатай. Хэний адуу бол гэж худаг дээрээс хүмүүс дурандана. “Хэн юм бэ, чиглээд давхичихлаа, унаагаа юүлэх нь” гэж ярилцана. Дөргөн нуур гялалзан мөстөж харагдана. Дүлий хүн сонсмоор их чимээтэйгий нь гэж тэндээс ирсэн хүн ярина. Хагарч цуурч байгаа нь тэр юм гэнэ лээ. Хажуухан нь байгаа мөртлөө Цээлийн эндээс сонсогдохгүй юм. Харагдах нь ойрхон ч, хол л байх юм даа. Ягаан гүвээний энгэрт ягаан ямаа ишиглэнэ. Яв ягаахан ишиг халиан дундаасаа босно. Ямаан харганын бутанд ороолгон, гуядуулан тэнцэнэ. Яг тэр мөчөөс туурай нь эвэршиж эхэлнэ. Ямаа болж эхийнхээ араас даган яваад өгнө. Бүдүүн хурууны үзүүр энхэл донхол замтай. Бүрхээр шиг ачаатай машин тэрүүгээр явж харагдана. Бүдүүн хурууны үзүүрийн нэгэн хаваржаанд айл ирж байгаа нь энэ. Бүгтхэн дуу нь төдхнөө аниргүйд шингэнэ. Бүрхээр шиг ачаагаа буулгаад, ханаа дугуйлж эхэлсэн л. Бүрий болохоос өмнө утаа үнэртэж, хонь нь хотолно л. Хар Улааны шилд хаврын тарвага хошгирно. Хаана, аль ичээн дээр байгаа нь харагдахгүй. Хавь ойрт үнэг чоно үзээ юм болов уу гэтэл үгүй мэдэгдэнэ. Хавар ирээд ичээнээсээ гарав гэж л дуулгаж буй юм уу даа. Судаг дагаж хоньд бэлчинэ. Сул өвс бутны унги руу шигдэвч салхины аясаар задарна. Судгийн бутны унги руу хонь ямаа сөхөрч өвдөглөөд сул цагаан өвс түүж иднэ. Судаг жалга ногоортол сөхрөн сөхөрч явсаар сулбага салбага гишгэтлээ ядарна. Үдэш хотонд ишиг хурга майлалдана. Өл онийн жимээр эхэс нь бас майлсаар ирнэ. Өөвөн шөөвөн жороолон хургасна. Үлгэж нудчихад нь тээршааж сөхөрсхийн хэвтээд өгнө. Гандсан уулс салхин шанхтай. Ганга хунхын цас чимээгүйгээр хайлна. Гантай зун боловч цэцэг нэгэн ургахаар шингүүр авна. Гархи зоос гээгдсэн мэт даваа гүвээнээс гялбалзана. Дов ширэг боролзон борлоно. Тойроод хялман хялман шар устана. Намар мөсөнд дарагдсан даавууны өөдөс хөвнө. Нар ээвэрлэж усхан нь ууршихаар намуухан хуйнд дэрвэн одно. Сумын төв чимээ аниргүй. Шуурга салхи болохоор утасны нь мод дүнгэнэнэ. Шүүтиг маатиг хөвгүүд тоглохоор сүнгэнэж, шунгинах дуу бас гарна. Сумын төвийн байшингуудаар цуурайтна. Сургууль цэцэрлэг эл хуль болно. Яав, машин явахаар сум доргих шиг чимээ гарна. Хуучин муу агуулахын тоостой цонх саржигнатал дуугарна. Сумын улаан булангийн үүдэнд сар сар мотор дуугарна. Хүн үзэж байгаа юм уу, үгүй юм уу бүү мэд кино механикчийн өрөөнд тамхины гал улалзана. Үүд хавиар нь хүн амьтан ер үзэгдэхгүй. Нугас цуурга гажсан сэнсрээ модон хаалга нь нааш цааш салхинаа савлана. Тэгтэл хальсаа эхнээс нь тавьчихаад кино механикч гарч ирээд довжоон дээрээ сууна. Тэгээд өврөөсөө мамбсааны хайрцагтай тамхи гаргана. Гаргаснаа алган дээрээ тавиад таган дээр нь тогшино. Тогшисноо мушгисхийн эргүүлж онгойлгоод, тагаар нь үйслээд довжоон дээр тавина. Түрийнээсээ эвхэж хийсэн сонин гаргаж ирнэ. Эвхээсээр нь ураад тамхи ороох цаас бэлдэнэ. Өөлж урна. Өөлж урснаа амандаа хийнэ. Тэгшхэн цаасандаа тамхиа орооно. Ороосон тамхиа хоёр долоовроороо чиглэж савхлана. Тэгээд шив шинэ бүтээсэн янжуураа хэлээрээ шилэмдээд цавуудан наана. Тэгэнгүүт амандаа зуугаад асаагаад авна. Тэр маш удаанаар шунаглан сорно. Тэрийгээ хамраараа мушгируулан савсуулна. Тэгтэл дотроос хүүхдүүд шуугилдаж, “Бадаг, бадаг” гэж хашгиралдана. Дараагийн хальсыг дамардахаар тамхиа баагиулсаар ороод явчихна. Айл гэрүүдээс түн түн бүдэг бадаг чимээ гарна. Аргал хоргол түүж ганзагалсан хөх улаан яавууд үзэгдэнэ. Үдэш айлуудаас борцтой хоолны үнэр хамар нэвт ханх тавина. Өнөө бүдэг бадаг түн түн чимээ чинь өдөр борц нүдээд байсных байхгүй юу. Сургуулийн хүүхдүүд ирэхээр сум дуу шуутай болоод явчихна. Бүдүүн ногоон машинаас байрныхаа гадаа асгаран буухдаа л шуугиулаад эхэлнэ. Нойрмоглосон дотуур байр сэрнэ. Улаан хацартай хүүхдүүд боов шоовтой уут, хайрцагхантайгаа зөөнө. Тасаг тасагтаа төвхнөөд авна. Ирснийхээ маргаашаас охидууд дээс тоглоно. Байрныхаа наран ээвэрт ингэж тоглоно. Өндөр нам охид дээр дээр үсэрнэ. Үсрэхэд нь хөх, ягаан, улаан, шар туузтай үсний нь цэцэглэл өөд уруугаа сугсчигдана. Охидын солонго тэнд бүрэлдэнэ. “Байрны багш ирж явна” гэж нэг нь шивэгнэнэ. Өнөө “солонго” тэр дороо сарничихна. Төдөлгүй дахиад багшийг далдармагц гэрэлтэн хурна. Хөвгүүд тэрүүхэнд тойрч зогсоод тэвэг тоглоно. Хөлөө эцмээр өшиглөнө. Өшиглөхөд нь бүгд хамтаар тоолно. Өөр нэгэн нь залгуулаад бас өшиглөнө. Хаврын хөх салхинд хөх тугалган тэвгээр хашааны шороо босгон өдөржин тэд тоглоно. Гутал гэж гурилан шороо. Хувцас гэж бургимаар тоостой. Хөвгүүдийн хавар Чанд-маньд ийм. Төдхөн түнгэ ширэг нялхарч ногоорно. Түүн дээр хичээл уншихаар хүүхдүүд очно. Хоёр гурваараа дээл нөмөрч ширгэн дээр хэвтэнэ. Хичээл уншихаасаа хэн тэнд байна, тэр тэнд байна гэж бүртгэнэ. Хичээл унших нь тэр л үдшийн болзоо болж хувирна. Дээд доод лагерийн хүүхдүүд чулуугаар байлдана. Тэгж байгаад нэг нь толгойгоо хагалуулна. Гудамжны үзүүрийн хашаанаас Нямдаваа багш гарч ирнэ. “Гурвын А, Б-гийнхэн шив дээ гэж” үглэсээр дөхнө. Гудамжны “байлдаан” намжиж хөвгүүд бутарна. Толгойгоо хагалуулсан “нөхөр” гонгинож дуугараад багшид ховлоно. “Гурвын Б-гийнхэнтэй тооцоотой” гээд хөтлөхөд нь нусаа татаад дагана. Алтан хараацай шувуу оройтын дээвэрт үүрээ засна. Ар өврөөр сүлжин мянган цэцэг агаарт зурна. Аль нь гоё юм бэ дээ гэж бодохын чөлөө өгөлгүй арилж одно. Үдэш хөвгүүд охидтой уулзаж тоглохоор айлын хашааны үүдэнд очно. Үүдээр нэг нь хэнэг ч үгүй шагайгаад “Алимаа гараад ир” гэнэ. Тэдний гэрийн хаалга мэлс-хийтэл онгойж чийдэнгийн гэрэл дотор хүн гарч ойртон иртлээ танигдахгүй. Тэр хүн Алимаа байвал уулзана, биш бол буцаад харанхуй руу гүйнэ. Холоо очоод баахан инээлдэнэ. “Одоо хэнтэй уулзах вэ” гэлцэн дөжгөнө, гэнэхнээс гэнэхнээр. Сумын хуучин муу мотор тэгсгээд унтарна. Сарлаг олноороо сааглан хуухирч байгаад чимээгүй болох шиг таг болно. Сар мандсан нь сая тод гэрэлтэж илүү тодорхой болно. Тэрүүхэн доод хашаанаас нэг жингэр үнэгшиж хуцна. Жийгаж гангинаад зэвүүн муухай дуугаар улина. Хажуу гэрээс “Хүүхэд айчихлаа, яадаг улиан бэ” гэж нэг хүн уцаарлана. Сарны цагаан сүү асгарсан шөнө хүүхэд цочин уйлах нь сонсогдоно. Сайхан ээжийн нь намуухан бүүвэй аргадан аялгуулах дуулдана. Сартай шөнө цочсон хүүхэд тайтгаран унтах нь мэдрэгдээд, сайхь эхийн бүүвэй алгуур алгуурхан бүдэгшсээр сая чимээгүйд уусна. Шөнийн сумын хэдэн байшин сондор хагачигдсан мэт энтээ тэнтээ цэгээнтэнэ. Сумын төвийн шөнө өдрөөсөө гоё юм гэж бодог-доно. Тэгтэл нэг машин гэрэл улалзуулан давхисаар ирээд эмнэлгийн гадаа ирж зогсоно. Шургуу юм уу, Шуурайгийн нэг айлд хөгшний бие тэнхээрхлээ гэж өдөр дуулдсан. Шургуу ороод ирэхээр болчихож дээ, орой эрт явсан юм чинь дээ. Сунайчихаад, жолооч нь л бололтой, тамхи асаах нь уу даа, чүдэнз зурах чимээтэй. Төдөлгүй үүр цайна. Төгөлдөр нэгэн хаврын өдөр эхэлнэ. Түрүүчийн өдрийн бүхэн давтагдана, эс давтагдана. Төө цагаан өвс, төлөг шүдлэн сульдана. Өдөр уртасч, өвгөд эмгэд цайсна. Өрхний оосор өгөршиж, өл халзан ат үнсэн дээр хөрвөөнө. Үзүүрсгэн дээл халуудна. Өглөөнөөс орой болтол үхэр адуу худаг руу цувна. Өөр өөр олон хаврын жим хүмүүсийн сэтгэлд тодорч бүдгэрнэ. Нарийн хурууны үзүүрт өнчин мэт ганц зээр янзагална. Үдэш нарны доогуур гүвээ хормойвчлон уруудна. Гөлөөн ус ховил хунхад зайрмагтсаны ирмэгт ирээд, гоо хөлийнхөө туруугаар нэгэн хоёр тогших төдий гишгэлээд буцна. Гогцоорч амгайвчлалцсан хазаарт бут руу горхи шингэх шиг хэвтээд өгнө. Орог халиун янзага ооч дор нь хярна. Дэнжийн аргал халтартан бууралтаж хатна. Цэгээн чулуу цасны хайлмагт зүлгэгдэж солир болно. Хавар аялгуу, хавар ай.<br /><br />Баастын ЗолбаярБ.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-66050923021511621672009-04-17T00:10:00.000-07:002009-04-17T00:20:00.580-07:00ЖАХАРАНДА ЦЭЦГИЙН ГЭГЭЭ<a href="http://3.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SegsPmQGlVI/AAAAAAAAAC4/tlnOL44sn3Y/s1600-h/DSC02248.JPG"><img id="BLOGGER_PHOTO_ID_5325555205843359058" style="FLOAT: left; MARGIN: 0px 10px 10px 0px; WIDTH: 320px; CURSOR: hand; HEIGHT: 240px" alt="" src="http://3.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SegsPmQGlVI/AAAAAAAAAC4/tlnOL44sn3Y/s320/DSC02248.JPG" border="0" /></a><br /><br /><span style="font-family:arial;"><div align="justify"><br /><br />Бээжингээс хөөрч зургаан цаг ниссэн онгоц маань Делид нэгэн цаг түр буудаллаад цааш Аддис Абебад буутал даруй долоон цаг зарцуулагджээ. Эрт тэр нэг цагт Бэгзийн Явуухулан энд нэгэнтээ ирсэн юм билээ. Энэ удаа харин спикер Дамдингийн Дэмбэрэлээр ахлуулсан хэдэн монгол ирэв ээ. Наймдугаар сарын сэрүүхэн сэвшээт, мөн тийм атлаа дулаахан өдрүүд Монголд жаргалыг өгүүлэн байдаг даа. Яг л нэг тийм үл ялиг сэрүүвтэр боловч таатайхан өег дулаан нь аяндаа мэдрэгдэх Этиоп нутгийн ийм нэгэн өглөө ажээ. Угтаж тосогсдын өгсөн цэцгийн анхилам үнэр зуны сайхан цагийг эрхгүй санагдуулаад, тэртээд үлдсэн эх нутгийн агаар салхийг тэрүүхэн хооронд санагалзуулах нь эх нутаг эгнэгт сэтгэлд аргамжаатайн татлага буйд эргэлзээ юун.<br /><em>Африкийн Эвэрийн сайхан нутаг<br />Алс холын Этиоп орон<br />Анхны учралаар сэтгэл булааж<br />Ах дүүгийн барилдлага барив</em><br />Б.Явуухулан гуайн ингэж бичсэн шүлэг бий, тэртээ өмнөх 1979 онд. Яг энэ Аддис Абебад гэж тодотгосон нь байдаг. Анхны учралаар сэтгэл булааж, ах дүүгийн барилдлага барив хэмээн ийнхүү шүлэглэсэн нь сая өмнөхөн амхаар бүсгүйн барьсан цэцгийн үнэр тэр цагт бас найрагчийн сэтгэлийг хөглөснөөс улбаатай биз. Анхны учралыг гэгээн сайнаар бэлгэшээх, ах дүүсэг сэтгэлээр хичээмжлэх нь монгол хүний ёс. Цайг нь уувал ёсыг нь дагна хэмээн бидний монголчууд өнө эрт үүнийгээ тунхагласан улс. Юутай ч энд өнгөрүүлэх цөөхөн өдөр этиоп ёсыг сахиж, усыг уух өдрүүд билээ.<br />Этиоп цайны орон ажээ. Эндхийн цай сайхан. Уугаад байм сайхан цай байдаг даа. Тийм уугаад байм сайхан цайг энд ууж мэдлээ. Хандшаад, амтшаад тунгалаг татах нь бүүр нэг өөр.<br />Этиоп далайд гарцгүй орон. Зүүн хойт, өмнө талаар Сомалитай хиллэнэ. Далайд гарцгүйг нь тохуурхах шиг далайн дээрэмчдээрээ алдаршин оршино. Чанх өмнө талд нь Кени орон. Этиоп, Кени хоёр бол хүн төрөлхтний спортын дээд тэмцээн олимпод алдарт хурдан гүйгчдээрээ үзүүр түрүү булаалддаг. Бээжингийн олимпоос гэхэд этиопчууд алтан медалийг хосоор нь авсан бөгөөд аваргуудаа үндэсний хэмжээнд баярлан угтан авч байсны бичлэгүүд телевизээр гарна. Энэ тухай зурагт хуудсууд эдүгээ ч Аддис Абебагийн гудамжаар наагаастай. Этиопийн баруун талыг Судан орон бүчэн орших агаад хойт талаараа Эритреа, Джибути улсуудтай хиллэнэ. Этиопт амар тайван байгаагүй цаг бас бий. Өмнөх зууны дундуур Итали өөрийн эзэмшил Сомали, Эритреа улсаас довтлон, элэгнээс нь, эгэмнээс нь хазаж, улмаар 1936 оноос хойш бүхэл бүтэн таван жил эзэрхийлэн оршсон юм билээ. Үүнээс үүдэн Их Британид дүрвэн гарсан Хайлэ Селасси хааны авьяаслаг удирдлага, хамтын ажиллагааны үр дүнгээр хөдөлгөсөн Британийн болон Хамтын нөхөрлөлийн зөвлөлийн цэргийн хүчээр Италийн энэхүү ноёрхлыг устгасан түүхтэй. Хайли Селасси хааны хөшөө эдүгээ Аддис Абебагийн төвд яг манай Сүх жанжны хөшөө адил нар ургах зүгт тэмүүлэн сүндэрлээстэй. Морь унаж хөшөөнд мөнхөрсөн энэ хаандаа этиопчууд гойд хүндэтгэлтэй нь анзаарагдана. Б.Явуухулан гуайн,<br /><em>Африк тивийн махир өнцгийг<br />Африк тивийн эвэр гэх юм<br />Амьдарч тэнд идээшсэн хүмүүсийг<br />Африкийн Эвэрийн хүмүүс гэх юм</em> гэж бичсэн билээ. Африкийн Эвэрийн хүмүүс амар жимэрийг<br />эдэлсэн нь манай хувьсгалаас даруй хорин оны дараа байгаа биз. Үүнийг нь анзаараад ч, бэлгэшээгээд ч тэр юм уу, Явуу гуай,<br /><em>Эвэр гэдэг тэргүүнд ургаж<br />Эх биеэ хамгаалдаг билээ<br />Эх биеийн тэргүүнд ухаан байж<br />Бүх биеэ жолооддог билээ</em> гэж шүлэглэжээ. Үнэхээр ч Этиоп тивийнхээ анхны тусгаар тотнолоо<br />олсон орон, эдүгээ Африкийн эдийн засгийн холбооны төв болж буй зэрэг эрэмбээрээ жолоо юуг нь барьж байгаа талтай.<br />Этиопийн бахархал кофе. Бас л нэг төрлийн цай биз дээ. Энэ улсын гадаадад гаргаж зардаг хамгийн гол бүтээгдэхүүн нь кофе. Сайхан юм хүнд өгсөн хүн маадгархан байдаг даа. Түүн лүгээ нэгэн адил кофегоо өгчихөөд чухам нэг маадгар байх сэтгэл ханамжийг эх орны газар шороо, уул ус тэдэнд өгчээ. Этиопийн кофены амт чанарыг зүйрлэж хэлбэл, дориун тарган хонины шинэ махаар хийсэн хар шөлтэй, эсвэл намар цагийн таанын айрагтай адил юм. Нуугисан хар юм байна билээ. Өглөө нэг сайн уучихбал бүхий л өдрийн туршид дэрмэс дэрмэс сэргэлэн явуулах даг шүү. Яагаав, намрын сэрүүн өглөө сэнгэнэсэн сайхан айраг хоёр хулыг уучихаад адуундаа мордоход ямархуу байх билээ, тийм сэтгэгдэл төрүүлэх л дээ.<br />Этиоп бол энхэр гэгээн цэцэгсийн эх орон. Аддис Абеба нь шинэ цэцэг гэсэн үг юм билээ. Тэгэхээр Этиопийн нийслэл Шинэ цэцэг. Шинэ цэцгийн хот юм. Хотын гудамжаар явахад элдэв олон цэцэг хуарлаж, эрвээхий босон суун нисэх нь үзтэл таатай. Цэцэгсийн өнгө тоогүй янз болоод гагцхүү бадрангуй сайхан тэмүүллийг, эелдэг гэгээн сэтгэлийг төрүүлэх нь сайхан. Бид Гэгээн гурвалын сүм хэмээх нэгэн газарт очсон юм. Тэнд дэх үзэмжит цэцэгсийн дундаас нэгэн ягаан цэцгийг бүгдээр таашаан ярилцсан билээ. Тэр бэхэн ягаан цэцгийн нэрийг жахаранда гэх нь уянгалагхан. Жахаранда зайгүй баглайлгасан мод ягаан ямбуугаар бүрчихсэн мэт харагдана. Бас яв ягаан зааны хондлой зоо лэглийх мэт харууцыг төрүүлэх бөлгөө. Их хурлын дарга маань тэрүүхэнд сулран унасан тэрхүү цэцгийн нэгэн бяцхан дэлбээг аваад, тэмдэглэлийн дэвтрийн завсартаа нандигнан хийнэ билээ. Түүнд илэрхий таалагдаад, эрт өмнийн яруу сайхан бодол төрүүлсэн үү, эсвэл шинэ тунгалаг санааны хөрөнгө болсон уу, монгол төрийн тулх нуруу энэ эрхмийн энгийн болоод эрхэмсэг царайд инээмсэглэл төрүүлсэн нь ингэж бодогдуулав. Цэцгийн сайхныг Монголоосоо түүлээ гэж дуулдаг сан. Цэцгийн сайхан Этиопт бас байна аа. Ямар сайхангүйдээ л энэ гоёмсог цэцэг нь Этиопийн экспортын тэргүүн бүтээгдэхүүнүүдийн нэг болох билээ.<br />Ирланд гаралтай, Аргентины хүүхдийн болон хөгжмийн нэрт зохиолч Мария Елена Волшийн “Жахаранда” нэрт дуу бий.<br /><em>Зүүнээс барууныг бүрхэн цэв цэнхэрээр дуслан зүсрэх нь жахаранда цэцгийн бороо<br />Тэнгэрийн хаяаг дүүргэн торгон ягаан цаас хөөсрөх нь жахаранда цэцгийн гэгээ</em> гэсэн мөрүүдтэй. Тийм ээ, жахарандагийн үнэхээр тийм дусал дуслын цэнхэр дэлбээгээр зүсэрч, ягаан торгон цаас хөөсрөх лугаа адил шүхэрлэн байх нь үзэсгэлэнтэй.<br />Аддис Абебад зуу нилээд гаруйтай Элчин сайдын яамд буй юм билээ. Бидний буусан “Алтас Интэрнэшнл” буудлаас холгүйхэн Буркино Фасо, Намиби улсуудын Элчин сайдын яам байрласан харагдана. Олон Улсын Парламентын Холбооны ерөнхийлөгчөөр намиби хүн ажилладаг юм билээ. Бид тэрхүү ноён Тео Бен Гурирабын толгойлсон их байгууллагын хуралд ирээд их Африкийн энэ мэт сонин сайхнаас та бүхэнтэйгээ хуваалцаж байгаа нь энэ билээ л.<br />Аддис Абебадаа илжиг тууж, хонь хөтөлсөн шигээ уугуул энэ нутгийнхан маань аж төрнө. Иргэншил, хөдөө хоёр зэрэгцээ нь зарим талаараа бидэнтэй ижил. Ерөнхийдөө л нэг тийм борогхон амьдралтай нь юухан хээхнээс харагдана. Хүмүүсийн өмсч зүүсэнд үнэ цэнтэй нь алга. Гудамж талбай, зээлээр буй бүхэн даржиндуу, төдийлөн хээнцэргүй. Идэх юм гуйж, хүүхдээ тэвэрсэн хүүхнүүд мундахгүй. Шашны хоцрогдсон ойлголт, гэр бүл төлөвлөлтийн зохицуулгаа сайн үгүйгээс энэ мэт байдал хавтгайрсан гэх. Гэхдээ үүндээ харьцангуй анхаарч, бодьтой өөрчлөлт хүсч буй мэдээтэй. Хүн ам нь ная орчим сая гэдэг. Энэ нь хөдөлбөргүй тоо бас биш бололтой. Ийм багцааны л гэсэн үзүүлэлт гэж ойлговол буруудахгүй мэт.<br />Гуйлгачид нь үнэхээр өрөвдөлтэй. Нүд дальдрам байдал алхам тутамд тааралдана хэмээвэл хилс болохгүй. Хамгийн өрөвдөлтэй нь толгойгоо даахтай, үгүйтэй том толгой болсон хүүхэд энгэртээ тэвэрч, эгэмээ дэрлүүлэх тэдгээр хүүхнүүд дамаа бас жирэмсэн байх нь түгээмэл. Тэвэрсэн нэгийгээ яая гэж байхад, хэвлийд дахиад л олдсон байдаг байна. Хүн болж төрнө гэдэг ямархан дээд хувийн явдал болох туай бид янз янзын гоё үгс хэлэлцдэг. Зүүний үзүүрт арвайн ширхэг тогтохын үлгэрээр жишдэгсэн дээ. Гэтэл ийм хувь тавилан хүлээж буй нөхцөлтэй орны хүмүүст энэ зүйрлэл хэт хээнцэрдэх нь ойлгомжтой.<br />Наян үндэстэн ястнаас этиопчууд бүрддэг. Мөн ийм тооны хэл аялгуутай. Мөн тийм тооны соёл, зан үйлийн ондоошил оршдог байж мэднэ. Энэтхэгт гэхэд тийм л байдаг. Гэхдээ албан ёсны үндсэн хэл нь амхари. Бичиг үсгээ дээлдэг ард түмэн шиг санагдсан даа. Аль ч байгууллагын хаяг нь амхари үг үсгээрээ байна билээ. Хэрэв англиар давхардуулан бичвэл үндэснийхээ бичгээр сийлсэн хаягаа дээр нь байрлуулсан харагдана. Их хурлын гишүүн Р.Раш гуай амхаар хэлний үсгийн тэмдэглэгээг хараад “Халбага сэрээ зүүчихсэн шиг юм гээч” хэмээн хошигносон юм. Нээрээ л, тэгж харагдахаар юм билээ.<br /><em>Аддис Абебын ногоон цэцэрлэг<br />Амхаар хэлний уянгалаг яриа<br />Торомгор бүсгүйн золбоот бүжиг<br />Тольт зүрхний хайр булаав</em><br />Б.Явуухулан найрагчийн “Этиоп орон” шүлгийн мөрүүдийг би энд дурдаад байна. Этиопт монголчууд нэн олноор биш ч, цөөн цөөнөөр очсон юм билээ. Гэвч Явуугаас өөр энэ орны тухай ямар нэг бүтээл, бичлэг үлдээгээгүй шиг. Явуу найрагчийн хэлсэнчлэн амхаар хэл үнэхээр уянгалаг. Жахаранда, Менелик, Менгицу Хайлэ Мариам, Хайлэ Селасси гээд уншихаар уянгалаг байгаа биз дээ.<br />Менгицу Хайлэ Милам хэмээх энэ уянгалаг нэртэн бол Этиопт цэргийн эргэлт хийж, Дэрг хэмээх хатуу дэглэмийг тогтоосон хүн. Энэ нь өнгөрөгч зууны далан долоон оны явдал. Тэрбээр энэ улсыг удирдсан он цагт зовлон зүдгүүр, харгислал, дайн тулаан, өлсгөлөн хүмүүсийг туйлдуулсан гашуун түүхтэй аж. Харин нэг сонирхолтой баримт гэвэл, Дэрг дэглэмийн үед этиопчуудын ерэн хувь бичиг үсэгт суралцсан юм билээ. Алив бүхэнд сайн муу тал гэж байдаг. Дэргийн буюу Цэргийн Түр Захиргааны Зөвлөлийн дэглэм этиопчуудыг “Боловсролд хэзээд бэлхэн” байлгасны үр дүнг тэд үзэн яддаггүй нь анзаарагдсаныг нуух юун.<br />Этиопт “Лада” машин ёстой “хогоороо”. Хаана л бол хаана энэ жижигхэн дөрвөлжин машин сойлгоостой. Италийн биш Оросын эзэмшилд байсны улбаа мэт. Орос орон эднийд санаа тавьсан нь их. Аддис Абеба дахь гадаадын анхны Элчин сайдын яам Оросынх. Бас хамгийн том нь. Оросууд эднийд эмнэлэгийн талын нилээд их тусламж дэмжлэг үзүүлсэнийг этиопчууд мартдаггүй байна. Ийм ийм ацаг, аваа өгөөний явдал байдагсанж уу, Африкийн зүүн хойтын энэ улс даяар орос машин хөлөглөх аж. Бас манай нийтийн тээврийн үйлчилгээнд сүнгэнээд байдаг бичил автобус тэнд олон. Нийт унаа хөсгийн лавтай далан хувийг “Лада” энэ хоёр эзэлсэн төлөвтэй. Эдгээр хоёр төрлийн унаа нь дандаа хөх өнгөтэй. Ямарваа ялгаа зааг үүсгэхгүйг илэрхийлсэн юм шиг. Тийм ч байж магад. Харин том оврын, өндөр хүчин чадалтай жип машин ховор талдаа. Байх нь байна аа. Гэхдээ илүү олон харагдах Ланд-80. Цөөнгүй газар очиж үзсэн. Ер нь монголчууд шиг хөлөг онгоцын зиндаатай шахуу машин эдэлдэг улс ховор. Монголчуудын алсын сэхүүн, цамаан зан л чингэж илэрдэг биз.<br />Этиопчууд машид төлөв даруу хүмүүс шиг танигдав. Бүлээн, зөв хүнийг монголчууд гундуухан, нүдэнд дулаахан хэмээн хэлэлцдэг дээ. Энэ илэрхийллээс гаргалгаатай нэг л тийм дөлгөөхөн чанар этиоп хүмүүст байна. Илүү дутуу хямсагнуур ч юм уу, сээхэлзсэн ч юм уу байдал тэдэнд алга. Харин ч бүрэг ноомой байдал нь өөрсдийгөө дульмаг дутуу илэрхийлдэг, нээлттэй бус болгосон байж магадгүй. Этиопчуудын нүдэнд гайхмаар зориг золбоо үгүй ч, цаад уг мөн чанараараа сайхан сэтгэлтэй байхын гэгээ агуулагдсаныг анзаарч болно.<br />Буржгар ширүүн хар үс, алаг том нүд болбоос тэдний үндсэн төрх. Бүсгүйчүүд нь нийт олноор нарийхан туранхай юм уу даа. Ер нь тэнд махлаг тарган ховор. Этиоп хүүхнүүдийн гар хуруу савх сүмбэн. Гойд сайхан биелгээ хийх хүний бие галбир ч мөн дөө гэмээр бодлыг төрүүлэх юм билээ. Тэдний бүжиглэхийг үзсээн.<br />Жавхаалаг, хэмнэллэг байдалтай ч хөдөлгөөний нь хэт огцом, түргэн байдал нь биеийн ерөнхий эрүүл мэндэд тиймхэн мэт. Гэвч тэд бол бид биш. Их Хурлын дэд дарга Г.Батхүүгийн гэргий тэр нэг хүлээн авалт дээр этиоп хүүхэн залуусын бүжихийг харж зогсохдоо “Шувууны хөдөлгөөн, зарим талаараа манай ардын биелгээний шинж төрхийг агуулсан юм шиг байгаа биз” гэсэн нь ортой. Мөнөөх Явуу найрагчийн Аддис Абебад бичсэн “Африк биелгээ” гэж шүлэг байна. Тэнд,<br /><em>Урлаг өөрийн хэлтэй болохоор<br />Ухаант ардын бүтээл учраас<br />Бүжгийн хөдөлгөөн өвөрмөц ч гэсэн<br />Бүрэн учрыг нь ойлгож суув</em> гээд биччихсэн байна. Яг л бидэн лугаа адил африк биелгээг тэр<br />нэг цагт өөрийнхөөрөө “уншсан” нь энэ. Түүний тэр үед анзаарсан, Г.Батхүү даргын гэргий хоёрын ажигласан нийцэж байгааг дараах мөрөөс үзэж болно.<br /><em>Түмний газрын урлагын бүтээлд<br />Төрөлх ардынхаа биелгээг үзээд<br />Африк түмнийг үнсээд авмаар<br />Алаг зүрх минь баярлан догдлов.<br />Алсын хоёр тивд боловч<br />Ардын бүтээл ижилхэн байна<br />Манхан тэнгэр доор африк бүсгүй<br />Монгол хүн шиг биелдэг байна</em>. Монгол, Этиоп хоёр улс энэ мэт адилсал, ижилслээ дуулж,<br />шүлэглэн мэдэж явсан цаг нь 1967-1987 оны хоорондох шадарлалын үр дүн юм. Харин сүүлийн хорин жилд баахан зайдуу байцгаажээ. Тус улсын парламентын дарга Т.Тога, Улсын Их хурлын дарга Д.Дэмбэрэл хоёр уулзахдаа урьдын дотно, найрсаг хандлагаа илүү шинээр хөгжүүлэн шатлахаа ам нэгтэй зөвшсөн юм. Ертөнцийг илүү төгөлдрөөр танин нээхэд амхаар хэл, африк соёл нэг хэсэг нь байх гарцаагүй ээ.<br />Аддис Абебад бэлэг дурсгалын мухлаг дэлгүүр их. Алаг тахь, ороонго гөрөөс, матар, хирс, үсний үхрийн дүрст зормол, сийлбэрүүд голлоно, тэндхийн наймаанд. Ороонго гөрөөсний эвэр, бас барын арьс ч байна. Харин эдлэл болгож чимэглэхэд баахан ургүй янзтай. Арга ч үгүй биз дээ, мухлагын төдий арилжаа наймаатай тэд хаанаас тэр зэрлэг амьтныг агнаад, зүй зохисоор нь төхөөрч чадав гэж. Байгалиас олсон нь тэр биз. Уг нь ороонгийн эвэр ч маягтай эд байна лээ шүү. Гоё гэж. Бидэнд хэлмэрч хийсэн Ашугийн ярихаар бол Этиопийн толгодод ороонго зөндөө гэнэ. Агнавал мянган доллар орчмын төлбөртэй гэж хэлнэ билээ. Ингэж ярихад нь Эрнест Хемингуэйн “Африкийн ногоон толгод” санаанд орно. Алсын хөх суунагт тал руу нь очиж үзэм санагдана. Ороонгийн сүргийг ойроос харж, ойчиж хөрвөөсөн ч газар үл хатгах жадан эврийг нь наранд гялтагнахыг хармаар санагдана. Гэвч аян замын ая эв энэ удаа өөр яваагаас яалтай.<br />Үндэсний хоол бүхий нэгэн зоогийн газарт саатсан нь Шинэ Цэцэг нэртэй. Этиопийн үндэсний хоол сонихон доо. Уншигч авгай та, мөд тэнд зочлох биз. Угаас этиоп мэт ширээнд нь суугаарай. Урьтаад хэлээд өгье.<br />Тэд таныг мексик үндэсний шовгор оройт далбагар сүлжмэл малгай шиг сонин ширээнд суулгана. Өнөө “малгайн” оройгоос барьж дээш авбал доор нь яг л жалавч тогоо тавихуйц хүнхэр суурь байх болой. Мөн сүлжмэл. Ингээд хүлээж байхад үнэхээр л жалавч адил царан дээр гурилан дэвсгэр тавиад шарсан мах, чинжүү, сонгино, байцаа, өндөг, төмс тэргүүтнийг овоолон авч ирээд мөнөөх хүнхэр суурьт өмсгөчихнө. Ингээд л тогоо хоол өмнөө тавиулсан хүмүүс ханцуй шамлаад орчихно. Гурилаас нь тасалж авч махаа, чинжүүгээ, сонгиноо боогоод иднэ. Жалавч тогооны дотрыг өвч бүрсэн гурил дуусахад дээр нь асгасан элдэв зоог мөн өндөрлөж, угаах шаардлагагүй цагаан цар үлдэх янзтай. Гурил нь хав хар. Сайн исгэж хийдэг бололтой. Нилээд хүчиллэг, исгэлэн амттай юм билээ. Энэ нь нилээд хүндтэй зочиддоо өгдөг хоол нь байх гэж таасан. Мөнөөх зоогийн газарт залуу хосын хуримын дайллага болж байна. Зочид бүгдээр энэ хоолыг зооглож харагдана. Манайхнаар бол хорхог хийгээд тавьчихсан юм шиг дэлгэжээ. Хоолыг даруулж машид өтгөн кофе ууцгаана. Бүүр нэг бохьшсон өтгөнийг шүү. Ууж дуусуут “Сайхан хооллолоо байна” хэмээгээд гарч одоцгоох ажээ.<br />Гэгээн гурвалын сүмд орсон тухай өгүүлсэн дээ. Энэ сүмийг тойрон Этиопийн эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцсэн баатарууд мөнх нойрсоно. Дэрг дэглэмийн үед нэг шөнийн дотор тавин найман сайдыг барьж хороож байж. Тэгээд цогцсуудыг зүг бүрт хаяж. Үүнийг бүгдийг нь хожим олж эдүгээ нэгэн том бунханд амаржуулсан нь цэцгээр бүрхмэл. Гэгээн гурвалын сүм бол Аддис Абебагийн хамгийн хүндэт газруудын нэг бололтой. Гэвч энд бас сонин зүйлтэй учирсан. Сүмийн нэгэн чухал ламтай манайхны нэг нь зургаа авахуултал мөнгө нэхдэг юм байна. Гаргаад өгтөл илүү тоотой дэвсгэртийг зааж байгаа юм даа. Хаа газрын санваартанууд заримдаа ийм сонин байдал үзүүлдэг юм уу даа. Хэдхэн хормын өмнө жинхэнэ ариун, гэрлэж бараалаа ч үгүй гэж сонссоныг яана. Тэгээд Гэгээн гурвалын сүм гэсэн гоё нэртэй газар шүү. Гурван гэгээнтэн үүсгэл суурьтай нь шууд холбоотой улмаас ийнхүү нэрийдсэн гэх. Гэгээн гурвалын сүмд ганц нэг гэгээ огоорсон лам нар байгаа даг аа.<br />Аддис Абеба Тото уулын бэлд оршино. Менелик II хэмээх алдартай хаан байжээ. Тэрбээр энэ уулын оройд анх нийслэлийнхээ шавыг тавьж, улмаар алсын бараа харсан шигээ амьдарч байжээ. Далайн төвшнөөс 3400 метрийн өндөр. Энэ өндөрлөгт амьдрах хааны хатан уулын бэлд байх нэгэн халуун рашаанд очиж ордог байжээ. Рашаан тийш одоход нь харуулдан суух уйтгартай ч байсан уу, хайртай хатнаа тийнхүү бэл рүү нэг, оргил руу нэг явуулаад байхыг тэвчээгүй юү, хаан оргил дахь нийслэлээ бэл рүү татсан нь эдүгээ Аддис Абеба хот бөлгөө. Гэхдээ л Аддис Абеба дэлхийн хамгийн өндөрлөг цэгт байрласан нийслэлүүдийн нэг юм. Тото уулыг өгсч явахад илжиг, бүсгүй хоёрыг өрөвдөх сэтгэл үерлэнэ. Тэмээн чинээ баглаа гишүү үүрсэн настай хөгшин эмэгтэй, туранхай чөргөр хүүхнүүд гуйваг гуйваг тэшин уул уруудаж явна. Бас өөрөөсөө хоёр дахин том тэнжээ ачаандаа түүртэн чүүчигнэсэн илжигүүд сөхөрч тонгорцоглож унах нь холгүй уруудаж явна. Ашу хэлсээн, манай улсад бүсгүй хүн их зовж амьдарч байгаа гэж. Уулааас уулын дайтай гишүүн баглааг өдөр өнжин зөөж байгаа эм хүнд ямар амар байх билээ. Ойлгомжтой. Бүсгүй хүн, цагаан зээр хоёр нутаггүй гэж монгол үг бий. Харин Этиопт бол бүсгүй хүн, илжиг хоёрт амар заяа үгүй гэвээс огтхон ч буруудахгүй. Тотог өгсч энэ мэтийг бодож явсаар оргилд гарвал Аддис Абеба бүхий л талбайгаараа нүднээ дурайж, моддын чөлөө дэх байшингуудын цоморлиг мэт харагдмой.<br />Ертөнцийн уул бүхэн учир домогтой. Нийслэлийн шавыг оргилдоо тавиулсан энэ уулаас бид Африкийн ахуй өнгийг шинжиж зогсохдоо өөр өөрийн уулыг сэтгэлдээ үзэж зогсов. Р.Буд гишүүн тэртээх толгодын сээмэн бүгээнийг гар саравчлан харж зогсохдоо Дарханхаанаа бодож л зогссон болов уу. Нийгмийн хонгор морь, Дархаанхаан уулт түүний нутаг тэнүүн сайхан. Адууны хийморь оршсон газар. Адуу гэснээс Этиопт энэ амьтныг харсангүй. Илжиг л харин үй түмээрээ гэмээр олон байна билээ.Тото уулын хярд цөөн хонь ямаа, үхэр бэлчиж явна. Турь бядгүй нь илтэд үхэр, яс зүс муутай нь харваас тодорхой тэдгээр мал тарга тэвээргээр сайнгүй. Дөрвөн улирлын сайханд дөрвөн ааг амт байна. Нэгэн улирлын үргэлжид нэг л ааг амт байна. Тото уулын малыг хараад ийнхүү санагдав.<br />Тото уулын орой дээр салхитай. Гэвч х үйтэн биш. Эрхэм гишүүн Р.Буд тэрүүхэнд хэдэн жаал хөвүүнтэй ярилцаж зогсоно. Уулнаас бууж явахдаа та тэдэнтэй юу ярив хэмээн асуувал “Эд нар маань ер нь тун борог амьдралтай юм байна. Тэр томхон хар хүүгийнх гэхэд хоёр үхэр, долоон богтой гэнэ” гэж хэлэв. Уул Алтай, урт тэгш тал, уянгат хээр талаараа аян замд явахад, машин зогсохуйн зуурт хонины хишигтэй хүүхэд, эсвэл адууны эрэлчин давхиад ирдэг сэн. Саяын тэр хөвүүд бол Тото ууланд түр дөрөө мулталсан бидэн дээр тийнхүү л “давхиж” ирсэн хөвгүүд ээ.<br />Этиопийн үндэсний түүхийн музей хэмээх авсаархан байшин байна. Монголын нэг аймгийн музейн хэмжээний. Музей дэх үзмэрүүдээс Этиопийн эртний их хатан Шебаг дүрсэлсэн нэг зураг ихэд сонирхол татав.<br />Дундад зууны үеийн уран зургуудын хэв загвараар урласан мэт санагдах махлаг бие галбиртайгаар дүрслэгдсэн мөнөөх хатан долгиотсон гоёмсог үст нэгэн эрхэмсэг эр рүү туйлын урьханаар хараад сууж буй зураг. Энэ нь ийм учиртай аж.<br />Эл хатан машид эрт цагт, энэ тооллын өмнөхөн амьдарч ахуйдаа Израйлийн хаан Соломонд нэгэнтээ бараалхан очжээ. Мөнхүү очоод ирэхдээ хатан эх орондоо нэгэн бэлэгтэй ирсэн байна. Тэр бэлэгээ хэвлийдээ тээж иржээ. Энэ бэлэг болж ирсэн хөвүүнээс Этиопийн алтан ургийнхан эх залгамжтай гэнэм. Холын хаан, эх орныхоо хатан хоёрын учрал, хувь тавиланд этиопчууд ийнхүү хүндэтгэлтэй хандан он жилүүдийг буухиалан үзмэрлэж яваа нь энэ. Манайхны хандлагаар бол Тэмүүжин Бөртийг санагдуулах л даа. Хаан хатан хоёрын болзон буй тэр зурагт нэр өгөөч гэвэл “Голомтын эх” гэвэл ономоор санагдмой.<br />Мөнхүү музейд байх зааны дагз ясыг үзэв. Их эртний зааных. Цараа хэмжээгээрээ хамгийн том арагны дайтай юм. Сонин сонин үзмэрүүд байна аа. Татсан нум шиг том соёотой бар, монгол махир сэлэм шиг хос эвэртэй янгир, аварга гүрвэлийн зураг гээд сонирхолтой зүйл олон.<br />Этиопчуудын эрт язгуурын гарвалтнуудын хадан дээр үлдээсэн зүг зургийн үлдэцүүд тэнд байна. Тэр сүг зургууд Ховдын Манханы Хойт цэнхэрийн агуйд байдаг, түүнчлэн Монголын их хээр талын хаана ч тааралдаж болдог сүг зургуудтай адил төстэй нь тодорхой анзаарагдана. Ертөнцийн хүмүүсийн анхдагчдын үйл заншил нийт янзаараа адил төстэйн ойлголтыг эндээс авч болно. Африкт ч байна уу, Азид ч байна уу, голчоор нэг л чиг зүг, амьдрахуйн багцаа баримталж байжээ гэж бодмоор.<br />Музейд өөр нэг сонирхолтой үзмэр байсан нь 3.2 сая жилийн өмнөх гэж судлагдсан,энэ нутгаас олдсон хүний араг яс. Үүнийг нь анх америкчууд олж нээсэн юм байна. Энэ нь улирагч зууны далан дөрвөн онд хамаарна. Уг араг яс эмэгтэй хүнийх агаад “Lucу” нэртэй. Яагаад энэ нэрийг өгсөн гэдэг сонин. Уг ясыг яг олж гаргаж байх үедээ археологч “Битлз”-ийн ийм нэртэй дууг дуулж байснаас үүджээ. Тэгээд л мөнөөх эртний “хүн” анх төрсөнөөсөө хойш гурав гаруй сая жилийн дараа дахин шинэ нэр хүртэж, эдүгээ түүгээрээ дуудуулан буй нь энэ.<br />Этиопчууд эртнээс христийн шашин шүтэж иржээ. Энэ нь мөнөөх Соломон Шеба нарын явдлаас улбаатай болов уу гэж бодогдох. Ихэнхдээ христийн сүм хийдүүд тохиолдон харагдана. Бас мусульман шашинтнууд үлэмжхэн. Христчүүд дөчин тав, мусульмантанууд дөчин хувийг эзэлдэг. Үлдсэн цөөн хувийг анимист зэрэг шашин шүтлэгтэн эзэлдэг байна. Сонирхолтой нь Этиопт шашин хоорондын мөргөлдөөн зөрчил ер үгүй гэнэ. Эвтэй найртай нь аргагүй “Их Есүс минь”, “Аллах аварч өршөө” гэлцээд зэрэгцэн орших бөгөөд харин ч шашны баяруудаар нэг нэгнийхээрээ орж гарч, ууж идэж, наадаж тоглодог гэж ярихдаа амхаар Ашу маань нэн хөгжилтэй байсан шүү. Энэ шавилхан биетэй орчуулагч залууг манай багийнхан боломжийн сайн боловсролтой, бодь сэтгэлтэй, аятайхан Ашу хэмээн өхөөрдсөн билээ.<br />Этиопчууд одоогоор газраа улсын өмч хэвээр байлгаж байгаа юм байна. Нэг хэсэг нь өмчлөе гэхээр нөгөө хэсэг нь “Юу ярьж байгаа юм. Энэ олон ядуус авуутаа зарж орхино. Тэгээд бүх газар хэдэн баянд харъяалагдана. Больж үз гэм” гэлцэн ид мэтгэлцэж байгаа гэнэ. Толгойгоо гашилгацгааж л байгаа юм билээ. Гэхдээ одоогийн засгийн өнгөн дээр хувьчлагдахгүй төлөвтэй.<br />Этиопийн мөнгөн тэмдэгтийн нэр бирр. Есөн бирр, есэн цент нэг доллартай тэнцэнэ. Хоёр жилийн өмнөх дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 17 тэрбум америк доллар. Мөн жилийн илэрхийллээр нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 917 доллар гэсэн үзүүлэлт байна билээ.<br />Этиопт очоод найман насаар “залуужлаа”. Энэ улсын тоолол бидний баримталдагаас мөн тооны залуу юм. Ирэх есдүгээр сарын 11-ний өдөр Этиопийн 2002 он гарах юм билээ. Шинийн нэгэн нь тэр өдөр тохионо гэсэн үг. Тэр жил Америкт хоёр өндрийг бусниулдаг өдөр Этиопийн 1994 оны “Цагаан сарын шинийн нэгэн” болоод пижигнэж байж дээ. Хорвоо дэлхийн жаргал зовлонгийн огтлолцол, адилсал, зөрөлдөөн гэж. Тээр жил нэг тэгж билээ гээд ярилцацгаадаг. Этиопчуудын хувьд “Тээр жилийн, тэр ерэн дөрвөн онд биднийг энд бүжиг дуу болж байхад, хөөрхий, Америкт сүйдэлсэн юм билээ шүү дээ” хэмээн ярилцацгаадаг байж таарах нь.<br />Эдний барилга, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт нилээд ахиц гарч байгаа гэж мэдээлэв. Барилга барьж байгаа янз байна аа. Хаа сайгүй шинээр баригдаж буй байшингуудын төрх үзэгдэж байна билээ. Үүнийг нь харсан манай дэд бүтцийн сайд асан хоёр гишүүн “Муухан л юм байна даа” гэж байна лээ. Харахуйд андашгүй, хэврэг төлөвтэй. Энд нэг сонин дэлгэхэд, биднийг Бээжингээс Этиопийн онгоцонд суухад өмнөд хөршийн баахан нөхөд суудаг юм байна. Яагаав, манайхаас хууль бус тул албадан гаргалаа гээд зурагтаар үзүүлж байдаг шиг баахан нөхдүүд. Гэтэл тэд, Этиопийн мөнөөх байшингуудыг барихаар явж очиж байгаа нь энэ аж. Ингээд харахаар дэлхийг хятадууд “барьж” байх шиг. Хаа байсан Африкийн бүтээн байгуулалтад тэд хүрэлцэж л байдаг.<br />Аддис Абебагийн зах зээлээр явахад хятадаар мэндлэх, хятад хүн үү та гэх амхаарууд зөндөө. Хятадууд энд идээшч удсаны л тусгал.<br />Этиопийг энэ мэт үзэж яваад ирэв. Сарын саруулд гөлөг хуцаж, бас амхаар хэлээр хүмүүсийн ярилцах алслан ойртон сонсогдож, цөгөрзгөнө уянгалагаар дуулах Африкийн сайхан орон. Аавын буйд хүнтэй танилц. Агтын бийд газар үз гэдэгсэн. Аавын үгүйд сэтгэл тулхлаж, ахын чинээнд хүлэгт дөрөөлүүлэх сайхан хүмүүс байхын хорвоог аялан дуулнам аа. Талархан хүндэтгэнэм ээ.<br /><em>Африкаас авсан бэлэг минь<br />Аягын чинээхэн бөмбөр<br />Аваачиж өгөх хүн нь<br />Аавын хайртай Амар</em>! Дорнын их найрагч Бэгзийн Явуухулан тэртээ он цагт ингэж шүлэглэжээ.<br />Аялан ийнхүү явах боломжийг энэ удаа эдлэхдээ Африкаас авсан бэлэг минь энэхэн бичвэр маань байв. Аваачиж өгөх хүн нь уншигч та нар маань л.<br />Жахаранда цэцгийн гэгээ өнөд дэлгэрэн байг. Жахаранда цэцгийн гэгээ этиоп түмнийг ивээн гийгүүлэг. Ай, жахаранда, жахаранда. Яв ягаахан жахаранда минь.<br /></div><div align="right"><br /><br /><em><span style="font-size:85%;">Улаанбаатар-Бээжин-Дели-Аддис Абеба-Улаанбаатар<br /></span></em></div></span>Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-33665582248667716582009-04-01T01:21:00.000-07:002009-04-01T01:23:25.758-07:00Яруу үгс<p class="MsoNormal"><span style="" lang="MN">Сэтгэлийн унаганы туурай<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal"><span style="" lang="MN">Хайрын нуурт дэвтээд<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal"><span style="" lang="MN">Хаа</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";" lang="MN">шаа ч явахааргүй балбажээ, хөөрхий.<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";" lang="MN"><o:p><br /></o:p></span></p><p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";" lang="MN"><o:p> ***</o:p></span></p> <p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";" lang="MN">Гэгээн цэнхэрлэгийн салхин <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";" lang="MN">Үсний тань намираанд солонго үүсгэхүй<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";" lang="MN">Эрт урьдын яруу бодлууд<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";" lang="MN">Энэхэнд дахин тодосмуй<o:p></o:p></span></p>Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-61810030636714944262009-03-18T18:56:00.000-07:002009-04-01T01:34:26.753-07:00Хөх тэнгэрийн орны минь хаврын урин айсуй<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://4.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/ScGnyU8DITI/AAAAAAAAABo/CF7GCUgKCHQ/s1600-h/IMG_5006.jpg"><img style="margin: 0pt 10px 10px 0pt; float: left; cursor: pointer; width: 320px; height: 214px;" src="http://4.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/ScGnyU8DITI/AAAAAAAAABo/CF7GCUgKCHQ/s320/IMG_5006.jpg" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5314713518329766194" border="0" /></a><br /><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><br /><o:p></o:p></span></p><span style="">Хаврын тэргүүн сарын шинийн арван есний гэгээн үүр хараахан цайх болоогүй байлаа. Түнэр өтгөн харанхуй лаглайн, гүвээ толгодыг өвөрлөж, арлан мушгирах замаар шөнийн машинуудын гэрэл асч, унтаран гялалзах үзэгдэнэ. Энэхүү гэрлийн сархиаг, хунхын эрэг эрмэгийг хэжмэгдэн гялбалзах нь сэтгэлд бага насны гэрэлт хавар цагийг санагдуулмой. Тал нутгийн намуун шөнө хонь хургасч, тэртээ алсад машины гэрэл нэг үе тодсон, бас төдхөнөө алга болох нь буйд атар хөдөөгийн гэгээн тунгалагхан үзэгдэл билээ. <o:p></o:p></span> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Зуун мод хотын ард дахь даваан дээр гарч ирэхийн үест нэгэн бяцхан бор халзан туулай баруунаас зүүн тийш зам огтолж, өвөр рүү шургах нь бэлгэшээлтэй бөгөөд энэ өдрийн аялалын луужинч мэт Манзуширын чигтээ бөмбөлзөн одох ажгуу. <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Наян жилийн өмнөх энэ өглөө дорнын их найрагч Явуухулангийн орчлонд дуугаа гийгүүлэн мэндэлсэн цаг тоо байсан ажаам. Тэрбээр талын цэнхэрхэн аниргүйд цагаан зээрийн сүрэг толгод өвөрлөхийн уясууд хөх тэнгэрийн орноо ийнхүү эзэгнэнхэн төржээ. Монгол яруу найргийн үлэмжийн яруу утга чанар, хүмүүний сэтгэлийг илбэдэн гэрэлтүүлэх шидэт тарнийн агуу их урлалч төрүүлсэн аргын тооллын хорин есөн оны хаврын тэргүүн сарын шинэдэд юутай баярлалтай. <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Хавар орчлон шинэдэхийн улирал. Сэтгэл оюун хийгээд ахуй амьдралын аяс түрлэг аяндаа ерийн бишээр аажим аажмаар сэргэвч, ирэх цагийн сайхныг хүлээхэд хоног өдрүүдийн урт<span style=""> </span>мянганыг хүлээсэн мэт санагдаж, мөнхүү хүлээх нь улам улам амттай байгаад, жалга судгийн хээлээр нялх ногоо сая өндийн туяархад мөнхийн жаргал ирсэн мэт хүн мал тэнхлүүлэнтэх нь дорнын сайхан орны минь хайр бэлэг юм аа.<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Бид уламжлал ёсоороо Богд Дүнжингаравын өмнө бэл Манзуширт дөрөө мулталлаа. Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Гомбожавын Мэнд-ооёо, Жамсрангийн Гэндэндарам, Готовын Аким, Бизъяагийн Дашзэвэг нараар ахлуулсан гучаад хүн. Жил бүрийн энэ өдрүүдэд утга соёлын салбарын эдгээр тулхтай төлөөлөгчдийн хийгээд ер оюунлаг сэтгэлт хүмүүсийн хувьд<span style=""> </span>чухал ач холбогдолтой<span style=""> </span>цаг тоо үргэлжилдэг. Их Явуугийн төрсөн өдрөөс хэдхэн хоногийн дараа Дэлхийн яруу найргийн өдөр тохиодог. Иймээс үргэлжлэн буй өдрүүд бол оюун санааны тэргүүн дээд урлаг яруу найргийг хүндэтгэх цаг мөчүүд юм. <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Яруу найргийн үлэмжийн тунгалаг гэрэл гэгээгээр орчлон хорвоо, ертөнцийн хүмүүсийг ариусгая. Ийм агуулгаар дэлхийн найрагчид үйл хөдөлмөрөө зорилгожуулдаг. Ариусан яруусахаас өөр илүү сайхныг орчлонгоос эрээд үнэндээ яана. Тэгвэл энэхүү яруу хүндлэлт үйл хэргийг бүтээгчдэд хүн төрөлхтөн мөнхөд хүндлэлтэй хандаж ирсний залгамж үйл Дүнжингаравынхаа тэргүүнд гарч, ертөнцийн нар салхиар дамжуулан дөрвөн зүг, найман зовхис бүхий л хязгаарт Явуугийн энэрэнгүй дууллыг түгээхээр үргэлжилж байгааг тодотгон хэлэлтэй.<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Ийм сэтгэлийг чинадлан уулынхаа оргил тийш мацацгаалаа. Ойн өглөөний агаар онцгой анхилуун. Их хотын утаа униар, хэр тортог бидний ариусахуйн зам чөлөөг үргэлж дандаа бөглөж байгааг үл анзааран аж төрнө. Гагцхүү энэ мэт хээр хөдөө, аглаг буйдад ирэхдээ агаарын анхилуун тунгалагийг дахин гүнзгий мэдэрч, самсаагаа бүрээ болтол залгилан татмаар шунана.<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Амьдралын амралтаар хүн<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Хорвоод ирдэг болохоор<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Аж төрөх хугацаа дуусаад<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><span style="font-style: italic;">Буцаад явдаг болохоор</span> хэмээн Б.Явуухулан бичжээ. Энэ мөрүүд бол их дэлхий, агаар ус бидэнд ямархан үнэтэйг сануулсанаас гарцаагүй. Ерөөс яруу найргийн үнэ их. Их үнэтэйг бүтээгч их үнэтэй байхаас аргагүй. Б.Явуухулан бол бидний машид их үнэ, үнэн юм.<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Цасны үнэрт согтож, цаа буга унасан мэт явтал үүр цайлаа. Ембүү цагаан Дүнжингаравын есүй мөнгөн оргилыг анхны цацраг үнсэх үест аяны бидэн түр буудаллаж, цай чанаж уулаа. Цайны дээжээ өргөлөө. Монголын сайхан яруу найрагч Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн нэгэнтээ “Гал дээр хийсэн цай хоолны сайхныг яана” гэж хэлсэн нь үе үе санаанд ордог.<span style=""> </span>Үнэхээр ч бид гал дээрээ цайгаа чанаж, хоолоо болгохоо болиод уджээ. Гурван чулуу тулж, хар модны хуурай гишүү дүрэлзүүлж, цасны усаар хээрийн цай нар салхиар амтлан чанаж уухад Б.Лхагвасүрэн авгайн энэ үг бүр ч тод бодогдох аж. <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Уулын бэлээд дээшлэн гарч ирэхэд, Явуу найрагчийн бичсэнчлэн орог саарал зэрэглээ хавар сүүмэлзэх хөндий тал бүрт уужимшин цэлийж, огторгуйн цагаан үүлс оройгоор нэг нөмрөн байлаа. Эргэн тойронд чимээ анир ер үгүй агаад ар араасаа мөрчлөн дагах аялалын багийнхны цас чихруулах чимээ, инээд наргиа хөгжимлөгхөн сонсогдоно. Чимээгүйг сонсохуйн сайхан, аниргүйг анирдахуйн гоёхонд явна. Найрагч Долгорын Нямаа “Нам гүм байна гэдэг бас л нэг хөгжим шүү дээ” гэсэн бол дууны шүлгийн тодорхой төлөөлөгч Загдын Түмэнжаргал “Аниргүйн дундах хөгжмийг хэн сонсоно” хэмээн цэцэлсэн нь бий. Аниргүйн, нам гүмийн хөгжим бол энэ эрин үеийн хамгийн гайхамшигт хөгжим болохын тухайд үл эргэлзэнэ. Энэ гайхамшигт хөгжим болбоос зөвхөн байгалийн зэмсэгт л оршин байдаг буюу. Иргэншихийн их нүүдэл, цогцлол дунд бид амьдарч явна. Үүнийгээ төгс сайхны оргил мэт сэтгэн амьдарч байна. Гэвч ертөнц энэхүү төмөрлөг, хүйтэн амьсгалаасаа хэдийнэ дайжиж эхэлсэн нь Монголын аглаг тийш тэмцэн ирэх жуулчдын зам балрахгүйгээр үл барам тодшин өргөжиж байгаагаас харагдана. Тийм ч учраас мөнөөх З.Түмэнжаргал найрагч “Амттаны доторхи гашуунд хэн ярвайна” хэмээн тохуутай шүлэглэсэн буй за. Бид бол тунгалаг гэгээн агаарт хязгааргүй энхэр ариун тал нутгийнхаа өчүүхэн зайд утаа униар, шунал тачаал дундаа үл ярвайн амьдарч байгаа нь нууцгүй. <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Гацуурын тасарч унасан мөчир цав цагаан цасны дэвсгэр дээр тов тодхоноор ногоорон харагдах нь яг л нэг тийм сонихон жаран хөлт мэт ээ. Бас цасан цэнхэр тэнгисийн нууцлаг сонихон яралж<span style=""> </span>адил. Байгалийн гоо сайхан, үзэгдэл юмс өөрийн яруу сайхнаа үргэлж хүмүүст нээх ч гагцхүү бидний оюун сэрэхүйн дохиолол сэрэмжийн дэгээнд эс торон, тэрхүү гоо сайхан дахин буй байгаагаараа үзэгдэхгүйгээр алга болдог ч байж мэдэх.<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Сэтгэлд энэ мэтийг сэхээрэн эргэцүүлж явтал хэдийнэ Цэцээ гүн оргил дээр гарч иржээ. Дөнгөж оргил дээр гарч ирүүт мөнгөн ширхэгт цасан хаяалж эхэллээ. Мөв мөнгөн ширхэгээр шүү. Баруун Алтайн гоо билэгт найрагч Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатарын, <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Орчлонгийн салхин оройг нь илбэж зүүрмэгт дарагдах цагаар<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Орой үдэшгүй мөнгөн боронгоор цайвар аялгуу цуурдана гэсэн нэгэн гоё мөр “Урианхайн хөх уулс” шүлэгт нь байдаг. Яг л тийм мөнгөн боронгоор яруу найргийн аялгуу цуурдаж байна уу даа гэлтэй мөнгөн болор илтэсүүд оргилоор нэг зулран туйлж байлаа. <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Оргилын хөх овоонд идээ будаа өргөж, арц хүжийг анхилуулан хүндэтгэх цаг дор бидний багийнхан дээр хэсэг уулчид ирсэн нь Тэргүүн Шадар сайд Н.Алтанхуяг, Сангийн сайд С.Баярцогт, Герман Улсын Элчин сайд ноён Фишер нар байлаа. Ерөөл билэг гэгч энэ ажээ. Дорнын их найрагч Бэгзийн Явуухулан, Цэвэгмидийн Гайтав, алдарт зохиолч Сэнгийн Эрдэнэ нарын наян насны сүүдэр тохиосны хүндэтгэлт энэ үйл явдалд төрийн сайдууд ийнхүү санамсаргүй мэт таарч оролцсон нь эртний их ерөөл зохионгуй бүрдсэний учир биз ээ. Тэнд Шадар сайдаараа тэргүүлүүлэн их Явуугийн “Би хаана төрөө вэ” шүлгийг бүгдээр уншилдан,дууладан хөхин баясав. Цэцээ гүн, Отгонтэнгэр, Урианхайн хөх уулс, Арц Богд, Галтын сүншигт уулсуудыгаа хөвгүүдтэй нь хөхиүлэн баясуулав аа. Тийнхүү даяараар нэг уншигчдын тэргүүнүүдийн дээр “Хүлэг минь шүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй”, “Явж өнгөрсөн мөр бүхнээс минь гэрэл<span style=""> </span>цацарч…”, “Миний эх орон-Миний тоонот” гэсэн уран бичлэг бүхий туг дэрвэн мандаж байв. Ерөөл учралд баяссан Г.Мэнд-Ооёо найрагч Явуугийн англи хэл дээр гаргасан номын хамгийн анхныхыг Н.Алтанхуяг сайдад өргөн барив. Монголын соёл, яруу найргийн академи Б.Явуухулангийн нэрэмжит гэгээн сүмийг барихаар цогцлоон төлөвлөсөнийг хэрэгжин биелүүлэх магадтай үгийг энд Сангийн сайдаас сонслоо. Монгол төрийн залуухан тулхтай сайд С.Баярцогт энд ийнхүү зохиолчидтой уулзсандаа бэлгэшээж буйгаа чин сэтгэлээсээ илэрхийлээд Явуугийн цэцэрлэгт хүрээлэнг төвхнүүлэх үйлсэд хувиасаа болон төрөөс хамаарах бүхэнд<span style=""> </span>эрмэлзэн оролцохоо амласан нь баярлам явдал болов. Мөн тэрбээр Цэцээ гүний оргилд Цогдоржийн Бавуудоржийн зарласан дуудлага худалдаанаас Явуугийн гэргий, хүүгийн нь гарын үсэг бүхий “Мөнгөн хазаарын чимээ” шүлгийн түүврийг найман зуун ногооноор худалдан авсан нь сайхан санагдав. Залуу сайдын энэ үйлдэл нь Монголын соёл, яруу найргийг өндрөөр үнэлэх, улмаар байх ёстой үнэлгээний хэм хэмжээг илтгэсэн жишиг үйл явдал болов хэмээн ойлгогдов. Түүнд утга зохиол,соёлыг эрхэмлэгч хэн бүхний өмнөөс талархалтай.<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Тэнд сайд нартай хамт аялаж ирсэн Элчин сайд Фишертэй эрхэм Дарь.Сүхбаатар нэн шадарлан ярилцах аж. Тэрээр герман хэлээр тун сайн ярих агаад бүр “Энх тайван” нэрт шүлгээ өндөр дуугаар уншин сонордуулахуйд тэнд байсан герман нөхөд онц сайшаан талархаж байлаа. Тун саяхан хэвлүүлсэн “Тэнгэр язгуур” номдоо<span style=""> </span>өөрийн нь ёсорхон хэлдгээр Ёоханн Вольфганг Фон Гьётегийн “Нугын сарнайхан” шүлгийг орчуулсан тэргүүтнийг нь уншаад ихэд сэтгэл хөдөлсөн билээ. Хүрэн дээлт хэмээн алдаршсан энэ эрхэм Цэцээ гүнд ногоон үйтэн хуараар гоёод ирсэн нь энд тэндгүй лүглийх ихэмсэг гацуураас үл дутам өндөр сүрлэг. Түүний утга зохиол, соёл урлагыг хүндэтгэн хайрлах үзэл санаа ямагт таатай сэтгэл төрүүлдэг. Хүндлэл хүлээдэг. <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Ийнхүү бид их Явуугийнхаа төрсөн өдрийг утга төгөлдрөөр уулын сайхан Цэцээ гүн оргилд тэмдэглээд буухуйд,<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Цэнхэр тэнгэрийн хаяа<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Яг доошоо суугаад<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Цэлэлзэх тэнгисийн мандалтай <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><span style="font-style: italic;">Ягаарсхийгээд нийлжээ</span> гэсэн шүлгийн нь мөр санаанд орж, тэртээд харагдах тэнгэрийн цэнхэр хаяа яг доошоо суугаад, цэгээнтэн үелзэх цасан мандалт уулсын хяртай ягаарсхийгээд нийлсэн байв аа. <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Явуу бас, <o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Салхи ч үгүй нам гүт байтал<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Шарласан навчис хийсч байлаа<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; font-style: italic;"><span style="">Санаанд ч үгүй аж төрж явтал<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><span style="font-style: italic;">Санчигны минь үс цайж байлаа</span> гэж бичсэн билээ. Санаанд ч үгүй аж төрж, санчигны минь үс цайтал амьдрах эх орон минь. Ингэж хайрлан сүншиглэх их өвийг, эх орныг, яруу найргийг өвөг дээдэс минь үлдээжээ. Бид азтай, хувьтай хүмүүс ээ. Мөнөөх мөнгөн боронго хаялсаар л байлаа. Мөнхийн залуу нас, гоо сайхан, яруу найргийн тарни ширхэг бүрт нь шингэсэн буй заа. Мөнгөн сүм бүтээх болтугай, бидэн. Хөх яргуй хөндий нугаар дүүрэн ургаж, хөөрхөн охид хөх даашинзаар гоёод, хөөрүү уяхан сэтгэл сэм сэм дэврээд, хөдөө талын зэрэглээ илбэ шидээрээ тоглон, хөхөмдөг алсын уулс аав шиг минь харагдах хөх тэнгэрийн орны минь хаврын урин айсуй. Голын мөс захаасаа хөлрөн лавссаар харзаа нээх нь гоёхон нэг дурсамжийг эргэн санагалзах сэтгэлийг төрүүлдэг. Цөн түрээд мөрөн гол урсахад цөмөөр тэнд цуглаж шүлэг сонсъюу.<span style=""> </span><br /></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><br /></span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="">Б.ЗОЛБАЯР<o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><span style=""> </span><o:p></o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style=""><o:p> </o:p></span></p>Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-24937709050763376912009-03-16T21:05:00.000-07:002009-03-16T21:07:09.605-07:00Vлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна буюу...<div style="text-align: center;"><strong><span style="font-size: 130%;">Vлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна буюу</span></strong><br /><strong><span style="font-size: 130%;">Урианхай ахын vсэн хаврын</span></strong><br /><strong><span style="font-size: 130%;">салхинаа намирахуй</span></strong><br /><strong><span style="font-size: 130%;"></span></strong></div><strong><span style="font-size: 130%;"><br /></span></strong><br />Төр хурахын амны хэвлийд өглөө эртлэн ирлээ. Нар Налайхын дээгvvр дөнгөж л тусч байлаа.Тунгалаг алтан туяа нь толгодын оройг сэрмэнэ. Амны vзvvрт өвөлжөөлсөн ойн цагдаагийн хотонд шинэ хургалсан хонь хургасах нь сонсогдоно. Тэндээс бид өөдөө шаламгайлан өгслөө. Тавиухан сайхан амны хойд биеийг бэллэн эрмэглэж явсаар шигvv модод болоод цасан хунгарласан жалгын хөвөөнд хvрээд зогсов. Машинаас бууцгааж, агаар цасны тунгалгийг ам амандаа шагшаад ер бяцхан ч азналгvй оргилыг чиглэн өгслөө. Оргилыг чиглэн гэж хэллээ, яг vнэндээ оргилын vзvvрийг модод далдалсан байлаа. Одоогоор оргилын vзvvр болж мод харагдана. Оргилд гарахын өмнө оргил бий.<br />Оргил оргилоор өргөгдөж, оргил болж төгсдөг. Цэцээ гvн бол vй тvмэн моддын оргилоор өргөгдсөн оргил билээ.<br />Яруу найрагч М.Баттөмөрийн нэгэн шvлэгт шороо нь өөдөө урсаж уул болсон гэсэн утга бvхий нэгэн мөр бий. Бид тийм нэг өөдөө шороо нь урсаж уул болсон ертөнцийн нэгэн гайхамшигт оргил өөд “урсаж” явна.<br />Уулын цас өглөө эртдээ vл уясаад, хатуулагтсан хөр дээр гишгэхэд хvр хvрхийн цөмөрнө. Тийн хvр хvрхийх чимээ алхалт бvрийн хэмнэл айзам болоод, ар араасаа дагалдан яваа бидэн алхалтаараа цасан тагшаа vvсгэн урагшилна. Хөлөөр нэг хөглөрөх борог хааяа шаргалтан тохиолдох бөгөөд тэрхэн хоромд өнөөх ер бусын цасан тагшаа өшиглөгдсөн өвсний vл ялиг хавирах чимээгээр солигдоно. Уулын модод ихэнхдээ цасан мөсөн манжлагаа гөвчихжээ. Хөөрхөн саарал хэрэм модноос модонд дvvлж, эд ер нь яах гэж явна гэсэн шиг бvлтийтэл ширтсэнээ мөчир сvлжин гэдрэг эргэн гялсхийх нь аальгvйтэж байна даа гэмээрээ. Тэнгэр хөв хөх. Цэв цэнхэр, гэгээн тунгалаг. Улаанбаатарт буй бид тэнгэрийн vнэн өнгийг их цөөхөн олж хардаг юм шиг санагдана. Ойд модод анир чимээгvй саглайлдана. Хааяа нэг тоншуулын мод жадлан тон тонхийлгэх чимээ ойртож нэг, холдож нэг сонсогдох нь хаврын ойн аль нэгтээ цохилох цаг мэт ээ.<br />Vндсээрээ өмхөрч унасан бvдvvн нарийн модод хаа сайгvй тааралдана. Булгарсан vндсээрээ оргил тийш жийгээд унасан, зэргэлдээ модоо тvшиж ойчсон хөгшин залуу тэр их моддыг ойгоос авч цэвэрлэмээр ч юм шиг, бас тэгмээргvй ч юм шиг. Авчихбал цэв цэвэрхэн болно. Авахгvй бол жам ёсоороо vлдэнэ. Бид бvгдийг хялбарчлахыг хvсч сурчээ. Тэр болгон ойд явахгvй атлаа, ганц нэгхэн энэ мэт явахдаа тvvртэж тээршааж байгаагий нь.<br />Моддын дунд хэвтэж тэнгэрийг харна. Хэвтсэн надад ерхөгийн толгой тээр дээр мэт дохино. Моддын орой бvvр дээр. Тvvнээс дээш хөх тэнгэр vргэлжилнэ. Хөх тэнгэрийг моддын цоорхойгоор харахад хөх заан, хөх луу, хөх арслан зурагдаж vзэгдэнэ. Хэвтсэн намайг тойрч ургасан тэр моддын vзvvрийн мөчрvvд л тийн зураг vйлдэн харуулж байгаа хэрэг. Талд хэвтэж тэнгэрийг ажихаас тайгад хэвтэж тэнгэрийг харвал илvv гоёмсог vзэгдэлтэй мэт. Гэвч талдаа очоод хэвтэж харвал тайгад байгаагvй өөр нэг гоо сайхан заавал тэнд байж таарна.<br />Бид уулын нэлээд цээжинд шиг гарч ирлээ. Г.Мэнд-Ооёо ах тvрvvлээд л алхаад байгаа. Тэр бол талын, толгодын хvн. Дарьгангын, Онгоны хөвгvvн билээ. Ууланд гарах ерын бус нэг шалтгаан тvvнийг шаламгайлуулна. Уулын энгэрийг тvшиж уулын хvн мэт алхална. Магнайн нь зvvн баруун vсний эрхий дарамхан хэсэгт өдрийн од буусан мэт цайжээ. Тэр жаахан цагаан нь зэрвэс харахад цантчихсан юм шиг. Даанч энэ өдөр цан татах хvйтэн алга даа, ямаа ихэрлэж ишиглэмээр өдөр байх чинь.<br />Араас нь Д.Урианхай ах аажуухан агаад намуухан гишгэлсээр явна. Зөөлөн амгаланд хvлэгдсэн тэр сайхан хvний гэрэлт цэнхэр сахал vсийг хаврын ойн сэрvvн тунгалагхан салхи зvлгэн зvлгээд улам гэгээн ихэмсэг болгох шиг санагдана. Урт буурал vсний нь vзvvр vл ялиг долгилон намих алхалтын нь аясаар аа.<br />Жаран найман настай Урианхай ахын араас далан найман настай Ж.Гэндэндарам гуай цочсон vргэсэн мэт ойрхон ойрхон, тvргэн тvргэн алхалан дагна. Нэртэй дуун хөрвvvлэгч тvvний “Шагундалай”, Р.Таагvvрийн “Гора” зэрэг олон сайхан зохиолыг англи, хинди хэлнээс орчуулсныг бид мэднэ. Наян насны босгон дээр зогсч байгаа энэ буурал ийн шамдуухан алхах нь чухамдаа “дэгдсэнээс” өөрцгvй.<br />Ц.Бавуудорж, А.Эрдэнэ-Очир хоёр тэдний араас зугуухан алхахдаа ам хуурай явсангvй. “Нөхөрсөг хайку” шvлэглэж явав.<br /><em><strong>Утаат онгоц тэнгэрт уухилна<br />Урианхай ах газарт уухилна<br />Хэнийг нь ч гэх вэ дээ </strong></em>гэх шигийг хэлж инээлдэнэ. Урианхай ах vvнийг нь сонсоод хэ хэ инээсэн шигээ явна. Ишиг дээр нь гараад тоглоход хивж хэвтдэг хөгшин сэрх шиг.<br />Өнөө хоёр чинь тэгснээ хамт яваа бvсгvйгээ цаашлуулж<br /><em><strong>Шинэсний мөчир<br />Мөнхнарангийн хацрыг сэрмэх нь<br />Дvнжингаравын хавар бөлгөө</strong></em> гэх шиг сайхан маазарч байна. Бас нэгийгээ цаашлуулж<br /><em><strong>Энэ тvнэр шугуйд<br />Эрдэнэ-Очирыг хараад шувуу жиргэх нь<br />Юуны учир вэ</strong></em> гээд баахан инээдэм болгов. Арын энгэрт инээлдсэн биднийг урд талын энгэрийн цохио давтан “инээж” байлаа. Ийн найрсан явагсдын араас хуурч, шvлэгч нарын хэдэн нөхөд дагалдан дөрвөн цаг явсаар Цэцээ гvний оргил дээр ирэхэд арван хоёр цаг болж байлаа. Дөрвөн зvг найман зовхис, алган дээр мэт. Цасны цанхир манан бууралтаж, тэртээд уулс цавцайн хоргилтоно. Дорнын их яруу найрагч Б.Явуухулангийн<br />Өндөр уулын оройд мацан мацан гарвал<br />Өөр нэгэн уулыг олж хардаг жамтай гэсэн мөр сэтгэлд урсан ирэв. Тийм ээ, өөр олон олон уулсыг энэ уулын тэргvvнээс vзлээ. Өмнө умар, зvvн баруунд Монголын уулсууд ойр холд харагдана. Дэргэд минь алхах яруу найрагчдыг ч би бас уулс хэмээн бодно.<br />Өндөр ууланд мацаж гарч ирээд бид өөр нэгэн уулынхаа тодыг, өндөрийг магтах гэсэн билээ, бахархах гэсэн билээ, мөнхлөх гэсэн билээ. Өөр тэр нэгэн гайхамшигт уул бол Очирбатын Дашбалбар юм. Өөрөө тэр “Vлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна” гэсэн мөнхийн vгээ хэлсэн юм.<br /><em><strong>Салхиар ганхах цагаан өвсөнд ч амь нас минь буй<br />Сайхан эх орон минь хэмээн эхэлж<br />Сэтгэлээ ариусгаж, махан бодио өвс ногооны чинь ширхэг бvхэнд өгье</strong></em><br />Санаагаараа жаргаж, гол усны чинь ариун тунгалагт уусъя гэсэн тарнит мөрvvдийг нь анд нөхөр Г.Мэнд-Ооёо нь уншив. Дээш дэвж цойлсон хангарьдын цээж мэт Цэцээ гvний торгон оргилын нөмөр цохион өехийгээс тэнгэр огторгуйд, газар уснаа дуулган дуулган уншив. Тэгээд хvv Д.Гангабаатар нь “Vлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна” хэмээн уйгаржин монгол бичгээр таталган бичсэн далбаа бvхий тугыг их овооны баруун биед залсан бөлгөө. Д.Урианхай ах О.Дашбалбарт зориулсан шvлэг уншив. Ц. Бавуудорж, А.Эрдэнэ-Очир, Т.Эрдэнэцогт их найрагчийн шvлгийг хуурын аялгуунд уншив.<br /><em><strong>Алган дээрээс минь элс гоожих шиг<br />Алгуурхан өдөр хоног урсч байна<br />Аниргvйн дунд хад чулуу элэгдэж<br />Аяархнаар гол ус эргээ долоож байна</strong></em>. Ийн О.Дашбалбар авгай нэгэнтээ бичжээ.<br />Алган дээрээс элс гоожих шиг алгуурхан өдөр хоног урсах боловч, энэ цаг шиг цаг ховор санагдав. Аниргvйн дунд хад чулуу элэгдэж, аяархнаар гол ус эргээ долоох боловч, энэ өдөр цас хайлах нь жирийн биш шиг бодогдов. Амжиж энэ бvгдийг тэр гэгээн найрагч бидэнд дуулжээ. Энэ мэтийг дэнсэлж, эргэцvvлсээр оргилоос уруудлаа. Бид бэллэж жаахан уруудаад цасны усаар цай чанаж уусан юм. Энэ цайг Ц.Бавуудорж чанасан юм. Ийм сайхан цай гэж бас байдаг аа гэмээр цай болжээ. Нохойн хошуугаар амталсан юм байжээ. Би хувьдаа энэ цайг vлэмжийн орчлонд удаан амьдрахыг сануулсан цай гэж бодов. Тэд бас тийн бодсон биз ээ. Ингээд бид ирсэн замаараа буцлаа. Бэл уужрах тусам холын уулс далдарч байлаа. Холын бараа харахгvй удан удан амьдарч байгаагаа дахин санав. Уруудаж явахад өгссөнөөс удаан байх шиг санагдав, ядарсаных уу, хоргодсоных уу, vл мэдэв. Ийм мэдрэмж олж, ингэж явах нь л оршихын чанар буюу.<br />Төдөлгvй хар гэгээ татан бvрийшч байлаа. Урианхай ахын цагаан vс харанхуйших тусам хусны хальс салхинаа сэвэлзэх шигийг санагдуулна. Vлэмжийн орчлонд удаан амьдарч Урианхай ахын гэрэлт vс хаврын салхинаа намирахыг хvмvvс олон олон vзээсэй. Тэнгэрт болор одод тvгэж, шөнийн энэ идэрт бид шиг жаргалтай алхах хvмvvс өөр vгvй мэт санагдана. Цэцээ гvнийхээ оргил тийш харлаа. Өдөр бидний байсан тэнд одод чуулжээ. Бид одны савслагад очоод, тэднийг тvгэхээс өмнө буцсан тул, битгий яараач гэж буй юм болов уу даа.Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-48667938121884534432009-02-09T20:45:00.000-08:002009-03-23T19:24:09.208-07:00SHILIIN BOGD<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://1.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SchELx53-XI/AAAAAAAAACQ/d4Hjqj85E54/s1600-h/zoloo1..JPG"><img style="margin: 0pt 10px 10px 0pt; float: left; cursor: pointer; width: 320px; height: 240px;" src="http://1.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SchELx53-XI/AAAAAAAAACQ/d4Hjqj85E54/s320/zoloo1..JPG" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5316574329276201330" border="0" /></a><br /><br /><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;">Through the clouds, I gazed at the mountain to which I was headed, in the gloom of the northeast dawn.<span style=""> </span>I went up onto Shiliin Bogd, the wind freezing the back of my neck.<span style=""> </span>Offering scarves, old and new, fading and thinning and fluttering about.<span style=""> </span>The vultures’ wings growing tired over the mountains on the steppe.<span style=""> </span>The wind, invisible on the high passes of the Altai, whistled over the snowy and silent peaks.<span style=""> </span>Everywhere on the sandy plain, as though remote, held the scent of arz.<span style=""> </span>Last year’s tall grasses were ragged with raindrops.<span style=""> </span>I might have imagined Shiliin Bogd a vast blue ship upon the grassy ocean.</p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 5.65pt;">I walked three times around the high dark hill.<span style=""> </span>There were many up ahead of me.<span style=""> </span>But I was here for the first time.<span style=""> </span>It is said that the mountain contains a relic of a holy man, that its essence is holy.<span style=""> </span>I thought about its shining beauty, battered by the wind.<span style=""> </span>It glistened on my queue.<span style=""> </span>The clear, bright air filled my heart.</p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 5.65pt;">The huge red sun pours out over the southern slopes, touching me deeply.<span style=""> </span>The dust swirls, dense in the sun, as though moved by the hooves of a million horses.<span style=""> </span>I have seen the sun, rising in this way over Shiliin Bogd.<span style=""> </span>I could never in my life forget its shining.</p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 5.65pt;">And white gazelles were crowding together at the sound of the arrow on the pennant placed on the peak of Shiliin Bogd, crowding together on the land broken by gullies on the steep southern slopes.<span style=""> </span>The tangle of awkward lines woven by old women disperse and gradually fade away, as though attracted by the seat of honor.<span style=""> </span>Coming down from the mountain, I saw someone going back.<span style=""> </span>And swirling juniper smoke seemed to be forming a screen.<span style=""> </span>My mind grew calm, like a improvement in the weather.</p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 5.65pt;">I went on further, and I looked back.<span style=""> </span>A couple of lines from a precious poem about the distant mountain came to mind.<span style=""> </span>I turned from the north and followed the track.<span style=""> </span>This is what the poet was singing to my mind:</p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 5.65pt;"><o:p> </o:p></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 28.35pt;"><i style="">Shiliin Bogd is skyblue, <o:p></o:p></i></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 28.35pt;"><i style="">and the mind’s birds singing.<o:p></o:p></i></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 28.35pt;"><o:p> </o:p></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 5.65pt;">Until I come back again, this mountain on the gentle steppe will be skyblue in my dark eyes, and the birds upon my pennant mind will be singing.</p>Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-14298666157606892742009-02-09T20:39:00.000-08:002009-02-09T20:45:45.026-08:00AUTUMNAL LAKE MOMENT<o:p></o:p><br /><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;">One morning, a couple of days ago, I was walking beside Blackwater Lake.<span style=""> </span>The lake was peaceful.<span style=""> </span>Not even the slightest wave.<span style=""> </span>A clear skyblue in the silence.<span style=""> </span>On the distant eastern shore, a mountainous island rose from the depths of the lake.<span style=""> </span>To the west of the deep skyblue lake, it seemed as though people had been moving among the bulrushes.<span style=""> </span>The grasses had not faded on the mountain.<span style=""> </span>A deep green.<span style=""> </span>A few geese waddling on the banks.<span style=""> </span>And a couple of white birds, unmoving.<span style=""> </span>The surface of the lake was like a mirror.<span style=""> </span>A few encampments along the banks.<span style=""> </span>Outside the encampments, the cows and bulls are lying on their sides.<span style=""> </span>As autumn moves in, the cows briefly forget their calves, and head for what remains of the fresh grass.<span style=""> </span>This morning the cows are in the pasture, but tomorrow morning they will be on the tethering-line.<span style=""> </span>Milkpaint.<span style=""> </span>Miilk<span style=""> </span>is ladled into Blackwater Lake to whiten and thicken it.<span style=""> </span>I warm myself in the sun, high up, free from a cloudy veil, and a distant wind chills me slightly on the road.<span style=""> </span>When the children are up, why should they go to school?<span style=""> </span>The ger are scattered around the encampment.<span style=""> </span>A remote sound, the noise of a distant car.<span style=""> </span>A dry white dust rises into the wind of generations.<span style=""> </span>The eyes of the cows and their calves ooze in the swirling dust, their coats fluttering.<span style=""> </span>Hard pieces of dung blowing in lines.<span style=""> </span>The blue mountains are yearning for the blue sky.<span style=""> </span>A cuckoo rises up, thrilled, like a blue bearcub.<span style=""> </span>And I head home, watching again the surface of the lake, ashamed to be abandoning it until the coming of spring.<span style=""> </span>And the great blue water remains, sighing like my mother.</p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><o:p> </o:p></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><o:p> </o:p></p> <p class="MsoNormal" style="text-align: right;">30 September 2005</p>Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-64370818927783387132008-11-01T02:11:00.000-07:002009-01-30T01:38:37.292-08:00ДАВАЛГАА БОЛОРШИХ ДАЙД<a style="font-family: times new roman;" href="http://1.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SQwfMrlwEkI/AAAAAAAAAAc/vUz99HuAXLM/s1600-h/zol2.jpg"><img id="BLOGGER_PHOTO_ID_5263616367209222722" style="margin: 0px 10px 10px 0px; float: left; width: 300px; height: 200px;" alt="" src="http://1.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SQwfMrlwEkI/AAAAAAAAAAc/vUz99HuAXLM/s320/zol2.jpg" border="0" /></a><br /><div style="font-family: times new roman;"><strong></strong></div><br /><div style="font-family: times new roman;"><strong></strong></div><br /><div style="font-family: times new roman;"><strong><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><span style="font-style: italic;">Цас өдлөхүйн үест</span><br /><span style="font-style: italic;">Бороо намихуйн хязгаарт</span><br /><span style="font-style: italic;">Цааш, Мексикт одов</span></strong> </div><br /><div style="font-family: times new roman;"><br /></div><div style="font-family: times new roman;"> </div><div style="font-family: times new roman;"> </div><div style="font-family: times new roman;"> </div><div style="font-family: times new roman;">Наритагийн онгоцны буудалд бяцхан үдлээд, дараагийн нислэгийн бүхээгт орсон бидний нөхөд ийнхүү хайку зохиож эхлэв. Монголд хэдийнэ цас ороод эхэлчихсэн, харин Токиод бороо намирч угтсан юм. Мексикт бол халуун л байгаа тухай мэдээлэлтэй. </div><span style="font-family: times new roman;">Онгоцоор удаан хугацаанд зорчиход цаг өнгөрөхгүйн нэгэн төвөг бий. Яг тэрхүү нисэн үргэлжилж буй цагуудад нажидтай, алжаалтай нь яриангүй. Гэвч үл давтагдах цаг хугацааны мөчлөг бүр бидэнд үнэтэй, эргэж олддоггүй. Тиймээс зуур хором бүрт санаа сэтгэлдээ үлдэхүйц гэгээн эрэл, мөрөөдөл итгэлийн харгуй мөшгөж явахуй юуны буруутай. Ер нь ч тэгэх ёстой. Энэ хорвоо өөрөө танин мэдэх эрлийн хорвоо. Бид ч бас тийм л эрлийн замаар Америкийн өмнөд эргийг чиглэн нисч яваа нь энэ. Ц.Бавуудорж найрагч тэрүүхэн зэргэлдээ суудлаас,</span><br /><div style="font-family: times new roman;"><strong style="font-style: italic;">Токиогийн хүүхнүүдээс<br />Торгон бэлхүүс харсангүй<br />Башё чи юу хийсэн юм бэ</strong> гээд инээж байна. Токиод тэрүүхэн зуурт саатахдаа бид эндхийн хүүхнүүдийн шилбэ болоод бэлхүүс, ер бүхий гоо сайхны нь тухайд жаахан "шүүмжлэлтэй" хандсаныг ийнхүү илэрхийлж байгаа хэрэг. Эр хүний нүд, тэр тусмаа уран бүтээлч хүний мэлмий ертөнцийн бүсгүйчүүдийг харахаас хором ч ангид байж чаддаггүй нь үнэн. Ямартаа л З.Түмэнжаргал авгай "Нүдээрээ л уруул дээр чинь үнсье" хэмээх вэ дээ. Бавуугийн саяын энэхүү хайкуг ингэж тайлж болмоор. Ертөнцийн хайкучийн хүндэтгэлтэйд юу хэлэх билээ. Гагцхүү та хайкуд л бүхнийг зориулахдаа хүүхнүүдийнхээ гоо сайханг мартжээ гэсэн егөө агуулагдаад байгаа юм. Зүй нь бол шүлгээ бичээд, бас зүс үзэсгэлэнт япон охидын хожмын гоо сайханд "бэхээ" найрсуулахаа яахин умартаж болно гэсэн шиг ёгтлол шингээсэн шиг санагдана. Мөн бүүр өөр нэг сэдэл бас байна. Тэр бол Энэтхэгээ санагалзсан явдал. Мадраст өмнөхөн жил явж ирээд тэрбээр,<br /><br /><strong style="font-style: italic;">Алив Энэтхэг минь,<br />хонгор минь<br />Алтан саарыгаа тайл<br />Нүцгэнээр чинь чамайг<br />тэвэрмээр байна<br />Нүүрэндээ энгэрийг чинь наамаар байна</strong> гэж бичсэн юм. Дорнын охидоо бодож, харьцуулж яваа нь энэ. Бавуу найрагч энэ удаа "Дорно зүгт өвс болно" номоо англи хэл дээр хэвлүүлээд авч яваа. Үүнийг номын багш Г.Мэнд-Ооёо нь,<br /><strong><span style="font-style: italic;">Бавуугийн номыг</span><br /><span style="font-style: italic;">Баруунд хүргэхээр</span><br /><span style="font-style: italic;">Дорнод одо</span>в</strong> хэмээн шүлэглэж байна. Нээрээ, баруун зүгт баймаар харагдаад байгаа Мексик рүү дорно тийш чинадлан одох юм. "Аэро Мехико"-гийн аварга том хөлгийн чанх голд зэрэгцэн суусан таван монгол нэг иймэрхүү донж маягтай нисч явлаа. Бизъяагийн Дашзэвэг гуай маань тун саяхан өөрийн бие даасан уран бүтээлийн тоглолтоо хийсэн. Ийш зорчихын өмнөх хэд хоногт мөнөөх баахан ажилтай байсны тул эдүгээ бүгдийг умартан цэнгэсүгэй гэсэн шиг байдалтай харагдана. Хэзээний цэмцгэр, мөн тэгээд найрсаг дотно хандлагыг үргэлж үзүүлж сууна. Цагаан зангиатай, цагаан гуталтай. Цагаан гутлаа тайлж цав цагаан оймстой хөлөө гаргаад суучихсан, ганган эр шүү.<br />Данзангийн Нямаа найрагч зэгсэн баяр баясгалантай явна. Түүнд гуниг угаас үл зохих агаад инээд хөөр, дуу шуутайхан л байвал Нямаа Нямаагаараа байгаа нь тэр. Ийнхүү цог золбоолог яваадаа баахан сэтгэл хангалуун. Үе үехэн "Үгүй ээ, нээрээ...," хэмээн шогширч догдолсон өнгөөр хэлж, таатай малилзмой.<br />Тэгснээ,<br /><strong style="font-style: italic;">Номхон далай дээгүүр<br />Виски шимж явахад<br />Ногтруун дуут хээр тал<br />Бага нас минь бодогдов</strong> хэмээн шүлэглэж байна. Алс замд, сэтгэл нийлж, дөрөө харшиж энэ мэт явах сайхаан. Бид яваад л байлаа, яваад л байлаа. Үүрэглэж, унтаж, босч, сууж, бас цаасан хундагатайг тулгаж явав. Даруй арван нэгэн цаг нисчээ. Японд нисэн очсон, тэндээс үргэлжлэн зорчсон цагаа тооцвол хэдийнэ шөнө болох. Гэвч Америкийн баруун өмнөд эргийг уруудан ийнхүү явахад гэрэлт өдрөөрөө. Лос-Анжелес, Сиэтл, Сан Диего хотуудын саравч өндөрлөгийг имжин ниссээр нэгэн том хотын дээгүүр байшин шүргэх шахуу доошлон төд удалгүй онгоц маань буугаатахав шүү. Бидэнтэй зэргэлдээ сууж ирсэн Дуси гэсэн шиг билээ дээ, охиноос "Мехико мөн үү" гэтэл баяртай нь аргагүй толгой дохиж байна. Өөрөө ч Мехикод очно гэж ойлгуулсан юм. Бид эрт ирсэндээ, "Өглөө зургаад гарсан улс, өдрийнхөө 14 цагт Мехикод, үгүй нээрээ," гэлцэн олзуурхацгаагаад буулаа даа. Хил гаалиар ч нэвтэрлээ. Ачаагаа авъя гэлцтэл биш болоод явчихлаа. "Мехико биш ээ, энэ бол Тихюуна" гэж байна. Хөөр хөгжөөн болсоор буцан онгоцондоо суулаа. Тихюуна бол хил гаалиар нэвтрүүлдэг нэгдсэн боомт хот бололтой юм. "Бор бааздуухан, энэ чинь харин, манайхантай их төстэй юм уу даа" гэлцэцгээснийг яана. Улаанбаатарт буух юм бодож явтал Увст буулгачихбал нэг иймэрхүү санагдана даа гэж ярьсаар хөгжсөөр, нэг мэдэхэд Мехикод газардлаа. Дөрвөн цаг нисчээ. Мексикт байгаа хоёр монгол маань тосоод зогсч байна. Зуу гаруй сая хүнтэй энэ том орны нийслэлийн онгоцны буудал дээр тэнд амьдарч байгаа бүх монголчууд маань угтав. Үүнээс сайхан зүйл гэж юу байх билээ. Баасанхүүгийн Инжбадар хэмээх сайхан залуу байна. Шаламгай хурдан, гялалзсан овсгоотой байрын эр. Дэлхийн яруу найрагчдын их хурал Акапулко хотод болох учиртай. Шууд тийш нисье гэвэл цагийн дараа онгоц ниснэ. Үнэ нь таван хүний таван зуу гаруй доллар болно гээд хэлж байна. Манайхан янз нь Мехикодоо хоноё гэсэн байртай байцгаана. Хурлын нээлт нөгөөдөр, тэгээд одоо нэгэнт үдэш орой болчихсон, бас замын алжаал багагүйн шалтгаанууд биднийг Мехико хотод хоноход санал нэгдүүллээ. Шөнийн Мехико тод гойдын гэрэл гялбаа үгүй. Гудамжаар алхаж хөлхөх хүмүүс олонгүй. Уг нь бас ч тийм орой болоогүй байна санж. Үдшийн хорин нэгэн цагийн л орчим. Манай Инжээ мэдээлэл тавьж байна. Мехико дэлхийн хамгийн олон хүнтэй хотуудын нэг. Хорин зургаан сая. Монголын хүн амаас хорь дахин илүү. Мехсикт гэмт хэрэг их. Дээрэм тонуул, хүчин, хөнөөл. Гэмт хэргийн илрүүлэлт гурван хувь. Шинэ Ерөнхийлөгчтэй болоод удаагүй байгаа. Тэр гэмт хэрэгтэй маш сайн тэмцэж байгаа. Илрүүлэлт 0,3 хувь өссөн. Ард түмэн машид ам сайтай байгаа. Мексикчүүд Америкт цагаачлахыг эрмэлздэг. Америкт гаргадаг сүлжээ хүртэл бий. Арван мянган доллар төлөх хэрэгтэй гэсэн. Эхлээд таван мянгаа, үлдсэнийг нь Америкт байх гэр оромжид нь хүргээд авдаг. Мехикогийн хүүхнүүд банзал өмсдөггүй. Эрсдэлтэй. Өмд нь гурван товчтой. Зарим тохиолдолд товч нь кодоор тайлагдахаар бүтээгдсэн байх нь бий. Хүчиндүүлж мэдэх эрсдэл ихтэйн тул чингэнэ. Энэ мэт ярив. Дан.Нямаа ах руугаа харлаа. Мөрөө хавчаад чимээгүй номхон сууж байна. Тэрүүхэн зуурт машинд бүгд чимээгүй болцгоочихож. Хэт түгшүүртэй өнгөнөөс ярьснаа анзаарав бололтой, мань Инжээ" Гэхдээ алзахгүй ээ" гээд инээвхийлж байна. Бавуу тэндээс "Горьгүй л юм байна даа. Гайгүй биз дээ, гэхдээ" хэмээн нэлээд тайвуухан өгүүлэхэд бүгдээрээ л "Тийм дээ, гайгүй, гайгүй" гэлцэн толгой дохицгоов. Мексикийн хоёр монголын нэг Отгонзул маань нэгэн хямд бөгөөд аятай буудал мэдэхээ боломжтой эсэхийг лавлахаар явав. Энэ хооронд нэгэн зочид буудлын зоогийн газарт хооллолоо. Монголоос энэ олон хүн, тэгээд зохиолчид ирэв хэмээн Б.Инжбадар маань хөхин баясч мексик сархад "Текюүла"-гаар дайллаа. Өмнө нь нэгэнтээ хүртэж байсан ч, энэ удаа илүү гойд амт чанартай санагдав. Аргагүй биз дээ, исгэж нэрдэг, хөхүүр жалавч нь энд л буй юм шүү дээ. Отгонзул маань ч ороод ирлээ. Буудал байна гэнэ. Инжээ "Найдвартай биз. Дэлбэлүүлчихвэл баларна..." гэхтэй зэрэг дахин цочицгоож байна. Г.Мэнд-Ооёо найрагч хэзээний амгалан царайгаа төв болгоод "Буудалтай болчихоор болоод явчих нь тэр" гээд шөлөө оочиж сууна. Тэндээсээ өнөө буудалдаа очлоо. Яриангүй аятайхан буудал. Тохитой цэвэрхэн. Харин буудлын хоёр талд мексик бүжгийн "догшин" аялгуу бөмбөрдөх нь "Энд ч сайчууд л цугласан байгаа даа" гэх бодол төрүүлнэ. </div><br /><div style="font-family: times new roman;"><br />Мексикт, Мехикод ирснийх, Г.Мэнд-Ооёо тэргүүнийхээ өрөөнд цуглалаа. Ганзагалаа савныхаа юмыг гаргав. Монголын мехикочууддаа ном, сархад, хорхой ааруул тэргүүтэн бэлгээ өглөө. Цаасан уутанд савласан хэдэн хорхой ааруул богцолсныг хил дээр хурааснаас сэргэлэнтэж байж нэгийг авч үлдсэн юм. Ингээд аян замдаа сайн явж ирсэн, маргааш Мехикогоор аялна, хуралдаа сууна, та хоёртойгоо энд, хаа байсан Мексикт ингэж уулзах гэж гэх жишээний, хөөрөлгөн яриа, баяр баясалдаа биднүүс хэдийнэ халаад, юун өнөөх саяхны айж цочих, ор мөргүй болжээ. Бүгд л шүлэг уншлаа. Сайхнаас сайхан байв. Зургаагийн зургаан эрийн дунд Отгонзул маань гэрэлт дэн мэт удаан суугаад язгуурын монгол хүүхний түгээмэл чанар зааж гэр рүүгээ явна гэлээ. Түүнийх манай буудлаас тун холгүй ажээ. Инжээ, Бавуу бид гурав түүнийг хүргэж өгөхөөр гарлаа. Гудамж бараг эзгүй. Баахан халамцуу хэдэн залуус дуу аялагнан, хэлхэлдэн гудамжаар явахдаа халуунаар тэврэлдэн үнсэлдэцгээнэ. Охидоо үлэмж эрээгүйгээр илж таалах бөгөөд цаадах нь тэгэхээс тэг гэсэн шиг нуруугаа хотойлгон өгзөг хонгоо тонтойлгох нь хачин тачаангуй.<br />Харин тэдний хажуугаар гурван монгол залуу нэгэн монгол бүсгүйг гэрт нь дөхүүлж явна. Ховорхон л тохиол, Мехикогийн үдэш. "Мексикт нэг удаа..," гэж Зулаа хожим ярих биз. "Сайхан амраарай" гэж хэлээд түүний үүднээс буцлаа. Тэгээд буцан буудлынхаа үүдэнд ирвээс,<br /><strong style="font-style: italic;">Саруулхан шөнө гадаа<br />үүдэнд<br />Хад сандайлж суухад<br />Сарны гэрэлд<br />Сархад уухад<br />Сайхан байх даа гэж санагдсан</strong><span style="font-style: italic;">.</span>.., хэмээх мөрүүдтэй их Нямсүрэнгийн шүлэг санаанд орж байв шүү дээ.<br />Мехикод ирсэн шөнө нам унтаж орхижээ. Улаанбаатарт гал үд болж байхад энд гүн шөнө болж байдаг. Гэвч замын алжаал, жүнз уруулдсаны шид нийлээд сайн л унтуулаатахаж. Нүүрээ угаачихаад цонхны наахна очиж харвал, сормууснаа бөнжигнөх усан дусалд хотын хөдөлгөөн ойгоод сонихон чиг ээ.<br />Мехикогоос холгүй нэгэн дурсгалт газар байдаг байна. Өмнө нь телевизээр үзэж байсан. Яагаав, пирамид. Түүнийг үзэхээр санал нэгдэв. Буудлын өмнө бидний өчигдөр үдэш хөлөглөж ирсэн дүнхийсэн ногоон "Шевролит" ирээд зогсчихжээ. Энэ бол Мексик дэх Монголын өргөмжит консул Жорж Ранжил Ди Албагийн бидэнд илгээсэн унаа. Энэ эрхэм бээр Б.Инжбадарын хэлэхээр бол Мехикогийн өндөр эрэмбэд тэргүүлэх бийлэгжүү эрсийн нэг юм билээ. Ингээд хөдөллөө, пирамид тийш. Мехикод өндөр, сондгой байшин ховор юм. Жигдхэн, нэгэн хэвийн байшингууд эрийтэл үргэлжлэх бөгөөд энэ нь хүмүүсийн амьдралын түвшин нийтлэгийн толь болж үзэгдэнэ. Гял цал оргиод, сүрдэж бишүүрхүүлэх аяс огтоос төрүүлэхгүй бөгөөд харин ч эерэг дулаан, энгийн уур амьсгал мэдрэгдэнэ. Хээр талаар давхиж яваад хэзээний мэдэх сумын төвийн банзан хашаатай гудам руу ороод ирэхээр ямархан чиг нэг дулаахан өөриймсөг байдаг билээ, тиймэрхүү л бодол төрүүлж байлаа. Мексикийн дэд бүтэц, зам харгуй муугүй юм. Лав л манай нийслэлийн замтай харьцуулшгүй. Мексик бурхнаас хол ч, Америкт ойр гэдгийн тусгал ч юм уу, алтны хажуу дахь гууль ямар нэг хэмжээгээр шарлаа л даа.<br />Бидний машин ердөө дөч гаруйхан минут давхиад пирамидын хүрээнд буучихлаа. Эл гайхамшигт тогтоцыг тойруулан бүрдүүлсэн цэцэрлэгт хүрээлэн гоё. Бидний тасалгаандаа тарьдаг зуун наст, кактус тэнд л нэг байна. Байх байхдаа аварга том бутаараа, бухалдсан өвс шиг дүнхийгээд, арвайж сарвайгаад байж байх юм. Мексикчүүдийн сархдаа бүтээн нэрдэг үндэс сурвалж ч энэ зуун наст болдог гэх. Мексикчүүд бор дарсны боловсрол өндөртэй байж мэднэ. Сайн балгацгаадаг гэнэ лээ. Гэхдээ байна аа, нэг сайн уучихаад, гурав хоногтоо элгээ амраана аа гээд өөрийгөө ялаад сурчихсан гэж байгаа.<br />Египетийн пирамидын дараа орох сүр жавхлантай ийм урлалыг мексикчүүдийн өвөг дээдэс бүтээсэн нь манай тооллын өмнөх мянга таван зууны оных гэнэ ээ. Маш эртний соёлтой ард түмэн байжээ. Ийнхүү бодсоор цац суварга тийш дөтлөхүй ер бусын гайхамшигтай зүйл болох нь мэдрэгдээд эхэлнэ. Үлэмж аварга гуранзны толгой газраас цухуйх мэт сааралтан ягаарч харагдаад, тэрхүү байгууламжийн шатаар өгсч уруудах хүмүүс шоргоолж мэт эрэлзэж үзэгдэнэ. Галт уулын хүрмэн чулуугаар эртний тэр хүмүүс чухам "тогложээ". Дөрвөлжилж, шоочилж, гурвалжилж мөнчиг олон хэлбэрээр засаад үүнийгээ өрж, зүйж, өнгөлж нааж бүтээсэн аугаа суварга юм. Халуухан нартай энэ л нутгийн, хүрэн зандан л биетэй байсан болов уу тэдгээр хүмүүс хэдэн жилийн бороо хур, ангал цангал дор хичнээн бэрх цаг тоог гэтэлж бүтээхээрээ ийм юм босгодог бол доо гэсэн бишрэл, эргэлзэл, тээнэгэлзэл зэрэгцсэн бодол хөвөрнө.<br />Урлаж, хээнцэрлэсний нь үзвээс тэр олон мянган жилийн өмнөх мексик өвөг дээдсийн ухаан, соёл, өвлүүлэхүйн эрдэм хосгүй. Ертөнцийн хаана ч явсан, гайхамшигт зүйлсийг харан дуу алдах, үзэн баясахын дээд долгионд гагцхүү хүний л бүтээл туурвил хөг оруулмуй.<br />Энэхүү аугаа цац суварга түүнийг хүрээлсэн байгууламж бол эртний их том хотын туурь юм. Хүмүүсийн амьдарч байсан өрөө тасалгаа, тэр битгий хэл цэвэр бохирыг сэлгүүлэх зохицуулалтыг хүртэл хийсэн байгаа юм шүү дээ. Хөгжил бол боломж туйлчлагдахуйн үр дүн санагддаг. Өнөөдрийн дэлхий ертөнцийн шинжлэх ухаан, техникийн хөгжил гайхамшигтай нь үнэн. Гэвч энэ гайхамшгаас илүү гайхамшгуудыг хүн төрөлхтөн хөгжлийн хамгийн язгуур анхдагч үеүддээ бүтээсэн мэт. Энд мөнөөх боломжийн ялгааны тухай өгүүлж байна. Манай тооллын өмнөх мянга таван зуун оны, өнөөдрийн эриний хоорондох бүтээхүйн боломж.<br />Бид аварга цац суваргын шатаар өгссөөр оройд нь гарлаа. Маш болгоомжтой явахгүй бол унаж мэднэ. Түүдэг шиг хийсчихвэл яана гэж бодогдоно. Суваргын яг орой дээр, хүний толгойгоор зүйрлэх юм бол үсэн эргүүлгийн нь төвд үхрийн нүдэн чинээ мөнгөн цэг байх ажээ. Хайлуулаад цутгачихсан юм шиг. Үүн дээр хүмүүс эрхий хурууныхаа өндгийг хүргэж эрч хүч, ариуслыг биедээ шингээж авдаг гэнэ. Бид ч мөн тийнхүү үйлдэж, үй олон хүний эрхийд нийлсээр байгаад цав цагаан болсон мөнгөн цэгт хурууныхаа хээг эгшин зуурт барлав. Ингэж өөрийн бие махбодийн ширхэг найлзуураа таниулсаан.<br />Тэнд ийм нэг төсөөлөл төрнө. Суваргын дээрх мөнгөн ялтас өдөр нартай алтан туяагаар холбогдоно. Шөнө сартай мөнгөн туяагаар холбогдоно. Ингэж наран саран эрхэстэй өдөр шөнө ээлжлэн алтан мөнгөн туяагаар соронзолдох нь магад сайн энергийн цучилтай болов уу. Өдөр суваргын орой дээр байхад, наранд ойртчихсон юм шиг халуу шатна. Үдэш сарнаар энд ганцаар суувал ямархан мэдрэмж төрөх бол доо гэж бодогдоно. Тэнгэрийн аль нэгэн од мөнгөн ялтаснаа "ирж" мөргөөд, буцан харвадаг ч юм билүү, яахин мэднэ.<br />Ийм нэг хүний гараар бүтээгдсэн гайхамшигт уул- суварганаа гараад буулаа. Энэ гайхам байгууламжийг 1960-аад оны сүүлээр аглаг хээрт ямаа хариулж явсан хүү анх мэдсэнээр, ухаж малтан гаргаад, эрт өмнийн үзэмжит хотын туурийг сэргээн засварласан нь эдүгээгийн дэлхийн хүмүүсийн мэлмийнээ хүртээгджээ.<br />Суваргын энэ орчмын бүсэд аялал жуулчлалын хүмүүст зориулсан худалдааны мухлагууд олон. Мексикийн үндэсний хувцаснууд, далбагар далбагар том малгайнууд, нөмрөг ороолтнууд, мөнгөн болон модон эдлэлүүд янз янзаараа. Наймаа хийж байгаа нь барьцгүй. Дөрвөн зуун песоны үнэтэй зүйлийг, ярьж хэлэлцэж байгаад зууд авчих нь энүүхэнд. Ер нь бол жуулчдад санасан үнээ л хэлээд тавьчихдаг бололтой. Мексикийн үндэсний мөнгөн тэмдэгт песо бас ч муугүй ханштай. Зуун доллар мянга хоёр зуун песо болж байна лээ. Бидний нөхөд энтээ явж энэ тэрхэн, тэрүүхнээр алхаж наана цаана болж байтал өдрийн тал барагджээ.<br />Ингээд манай багийн дөрвөн гишүүн Б.Инжбадарын хамт Акапулко тийш одлоо. Харин миний бие Мехикод нэгэн хоног саатах шалтгаан байсан тул үлдлээ. Мехикод, ер нь Мексикт түгээмэл юм шиг билээ, нум эвшээлгэсэн эмэгтэйн хөшөө байх. Эмэгтэйн гоё хонго ер бусын чилгэр. Зорсон мэт. Энгэрийн нь хоёр бумба нисэх шувуудын тэмүүлэлтэй бөгөөд аяган хэлбэртэй, нандин яруу. Энэ бол мексикчүүдийн уг сурвалж, эцэг дээдсүүдийн язгуур домгийн баатар анч бүсгүйн хөшөө юм. Эл хөшөөнд илэрхийлэгдсэн тэрхүү эрэмгий тэмүүлэлт, яруу сайхан бие цогцос болбоос мексик хүүхнүүдийн үндсэн үлгэр авах хэв, даган дуурайх загвар ажээ. Тиймээс ч мексик хүүхнүүдийн бие галбир хэний ч өмнө харц итгэлгүйдэх шалтгаангүй байна. Бүсгүй хүний гоо урин, илэрхий тачаангуй байдлыг өгзөг, бумба хоёр нь чимэх бөлгөө. Алиман өгзөг, сэргэр бумба. Ийм нэг тогтсон, төгөлдөршсөн гэмээр бие галбирын заяамал чимэг мексик хүүхнүүдэд хамгийн хүртээмжтэй хуваарлигджээ гэхэд болно. Мексик хүүхнүүд бол үнэхээрийн нэг тийм харууштай, нүд булаасан хүүхнүүд болох нь тэрхүү өөр бусад үндэстний хүүхнүүдээс эрс ялгагдам биеийн нь сайханд байна. Чингээд давхраатай алаг нүд, зургар тод хөмсөг, машид зохицолт хэв бүхий бор борхон уруул юу бүгд нь сайхнаас сайхан төрснийг нь илтгэмой. Биеийн нь өнгө бов бор. Бүр тос даасан мэт. Булбарай булбарай.<br />Эрчүүд нь ч мөн тийм яргай булчинлаг биетэй. Яаж ч мэдэхээр байрын гүжирмэг төрхтэй. Нуусан мэт боловч, тэр нь мэдэгдээд байх хүсэл тачаалын манант бор нүдтэй. Мексикийн гарамгай яруу найрагч Хайми Сабинэсийн ийм мөрүүд байдаг.<br /><strong style="font-style: italic;">Нүүрсэн дээр гишгэхийн<br />тулд би гутлаа тайлав<br />Нүцгэнээрээ чамайг<br />тэврэхийн тулд арьсаа тайлав<br />Чамайг хайрлахын тулд<br />би биеэ тайлав<br />Чамд хувирахын тулд сэтгэлээ тайлав</strong> гэж. Энэ бол мексикчүүдийн халуун дурлалт, хүсэл тачаалт хүмүүс болохын илэрхийлэл юм уу даа.<br />Мехикогийн гудамжинд хэсэг хүмүүс эсэргүүцлийн цуглаан хийж байна гэж Зулаа надад тайлбарлав. Нэг бүдүүн эмэгтэй "Шаардаж байна, шаардаж байна" л гээд байгаа бололтой бүдүүн бүдүүн дуугаар цагаан хоолой амандаа наачихсан хашгична. Зуу гаруй л хүн байсан байх. Хэн эд нарыг сонсож байгаа нь бүү мэд. Гудамжаар дүүрэн урсах хүмүүсийн дотор өнөө жагсаалынхан хаана байгаа нь мэдэгдэх юм алга. Гэмт хэргийн илрүүлэлт гурван хувьтай хотод эсэргүүцлийн жагсаал цуглаанаас гарах үр дүн ч юу л бол доо гэж бодогдмоор.<br />Мехикогийн төв талбайд үдэш номын үзэсгэлэн яармаг гарч байна. Сүхбаатарын талбайгаас томгүй, жижиг ч байж мэдэхээр санагдсан. Гэрэл гэгээ муутайхан юм.<br />Тэндээс Отгонзултайгаа хамт нэгэн бичил зоогийн газар орж хоол идлээ. Шарсан мах, гамбиртай шөл, халуун ногоогоор амталсан элдэв дээдийн хоол байна. Энд монгол хүн хоолны тухайд асуудалгүй. Бидэнд боломжийн сэтгэгдэл төрүүлэхүйц хоолны жортой юм билээ.<br />Одоо би та бүхэнд Мехикогийн монгол бүсгүй Отгонзулынхаа тухай өгүүлье. Эрдэнэтийн охин. Тэр энд ирээд арван оныг үдээд байгаа. Анх төрсөн эгч нь энд мексик хүнтэй гэр бүл болоод түүнийг урьж. Гэвч Зулааг ирээд тун удаагүй байтал, зургаан сарын дараа нөхрийн хамт Америкт ажил амьдралын эрхээр явжээ. Ингэснээр Мехикогийн монгол бүсгүйн ганцаарын амьдрал эхэлсэн. Зулаа юу хийж амьдардаг нь сонин. Тэр сурталчилгаанд зураг авахуулж, үүнийхээ шан харамжаар мөнгө олж амьдардаг. Заримдаа таван мянган ч доллар олчих үе бий бол, юу ч үгүй өдрүүд цөөнгүй гэнэ. Энэ том хотод ганц монгол бүсгүй ингэж амьдраад, хэний ч дор орохооргүй явааг бахдууштай. Түүнд чиспа нэртэй цагаан хав бий. Гэхдээ энэ хоёр ханьсаад удаагүй юм билээ. Зургаа, долоон сар л болж байгаагаа хэлж байв. Зулаа үдэш орой ороолт нэхнэ. Энэ бол түүний өөрийгөө зугаацуулах, цагийг өнгөрөөх шилдэг арга бололтой. Тэр испаниар дуржигнатал ярих боловч, илүү олон үггүй юм. Ганцаарын бие даасан урт удаан амьдрал түүнд ийм хэв дадлыг бий болгожээ. "Монгол руугаа буцахгүй юм уу" гэвэл "Болоогүй" гэх юм. Харин Америк гарах бодолтой юм шиг билээ. Ийм нэг монгол бүсгүй тийнхүү амьдарч байна. Үдэш, Мехикогийн нэг өдрөө эргэцүүлж хэвтэхдээ Зулаагийн бие даасан, хатуужилт чанарыг бахархаж байлаа. Бас мексик өвгүүдийн гайхамшигт бүтээл цац суваргын тухай бодов. Мел Гибсоны "Акакулипто" кинон дээр наранд хүнээр өргөл барихдаа орой дээр нь авчран өрлөдөг өндөр суваргууд гардаг. Түүнтэй яг ижил суварга болохыг Зулаа хэлж өгсөн. Холгүй нэг хотод тэр киноны зургийг авсан тухай өгүүлж байна билээ. Тэр киноны үйл явдлыг санахнээ нь, аймшигтай санагдаж, тэгээд жаахан хүүхэд шиг эвгүйцсэндээ инээд хүрч байлаа.<br />Мехикод нөхдөөсөө үлдэж нэг хоносон нь цаг зогсоочихсон юм шиг удаан өнгөрлөө. Үдийн хугасыг ирээдүй мэт хүлээн өнгөрөөгөөд, Акапулко зорчих онгоцны тасалбар аваад хөөрхөн догдолж байна. Улаанбаатараас зундаа нэг нутаг явахын урьд өдрийнх шиг гэгэлзэж байна гээч. Урьд үдэш, манай хэд тэнд очсон. Дан.Нямаа ах тээр орой "Үгүй ээ, нээрээ, энд хачин гоё байна. Хүүхнүүд нь намайг ирээ юү, ашгүй юун сайн юм бэ гээд тэвэрч аваад үнсч байна шүү дээ" гэснээ "Одоо доош бууж бүжгэнд орлоо. Жаахан сэвнэ байгаа" гээд жингэнүүлсэн нь үнэхээр тийм юм болов уу, үгүй юу гэхээс эхлээд байж ядуулнаа даа. Аялал бол энэ мэт хөгжилдөөн,үнэн худал нь сонин биш мааз маахуутай байхаараа сайхан л даа. Ер нь бол найрагч Данзангийн Нямааг Акапулкогийн хүүхнүүд тийнхүү тосч авсан бол түүнээс аятай нь хаа байх вэ.<br />Мехикогийн их үдэд онгоцны төв буудлаас ганцаар Акапулко руу нислээ. Манай хэд урьд өдөр нь машинаар зургаан цаг давхиж очсон мөнөөх хотод онгоц хөөрөв үү, үгүй юү буучихав. Мэлийсэн цэнхэр усан дээр л буучихмаар аятай доошилсоор газардахдаа, тэр хавийн мод бутсыг Д.Урианхай ахын нэгэнтээ бичсэн шиг бөхийлгөн бөхийлгөн залбируулав. Нэг аяга цай ууж, жижигхэн ууттай самраас ганц нэгийг шоглох төдийд мянга хоёр зуун песоны үнэтэй, зургаан зуун километрийн алслалтай нислэг гүйцээ. Тэрүүхэн цаг хүрэхтэй, үгүйтэй хугацаанд онгоцны цонхоор ажвал ногоон модон хүрэм, шар усан хажлагатай уулсыг даван ниссээр ирэв. Ус тийнхүү шар хоормог адил харагдах нь үргэлжийн бороо хуртайнх.<br />Акапулкогийн онгоцны буудалд хөл тавихнаа нь чийглэг халуун амьсгал пүнхийн "дараад" авлаа.<br />Нүүртээ гараа хүргэвэл ууранд утсан мэт болчихож. Шууд таксинд суулаа. "Emporio" зочид буудал хүрнэ гэж жолоочид хэлэв. Тэр толгой дохиут, саяын сууж ирсэн онгоцноос дутуугүй давхихыг нь "Аядуу, аядуу" гэмээр байв. Акапулко уул арлын хот. Арал уулын ам дэвсэг, ар сэрвэнгүй суурьшицгаасан мексикчүүдийн оромж байшингууд бүхий л чигээрээ моддын дунд. Зам харгуй нь аргагүй л арлын зам даа, давчуу бачуу. Уулсын энгэр бэл ороон давхих машиныхаа цонхоор харвал гүн цэнхэр далай хязгааргүй дайдлан холхи алсад манантан будантана. Мексикийн шилдэг найрагч, зөвшөөрөгдсөн мүсэрч, Нобелийн утга зохиолын шагналт Октавио Пазын,<br /><strong style="font-style: italic;">Тэнгэр газрын савслага сарниж,<br />тэнүүлч салхин цэцэгсээр наадав<br />Тэнгисийн хөөсрөх долгион дунд<br />нүцгэн бүсгүй умбан зугаацав</strong> гэсэн мөр санаанд орж байлаа. Акапулкогийн охид дэрвэгэр оготор банзалтай явцгааж байх нь сонирхол татав. Акапулко аялал жуулчлалын хот. Гадныхныг аятай таатай амруулах үүднээс тус хотод хэв журам сахиулах өндөр хамгаалалтынхан ажилладаг. Гурван ч түвшний давхар хамгаалалттай гэж жолооч нөхрийн өгүүлэх, зангаж дохин илэрхийлэхээс хальт мөлт ойлгов. Бодоожийн ч тийм юм даа. Тиймээс эрх чөлөөлөг байдалтай аж төрөх нь тэр. Ингээд дөчөөд минут давхисан байх. Машины цонхоор наана хараад явж байтал буудал дээрээ ирээтэхжээ. Үүдэнд нь "Дэлхийн яруу найрагчдын ХХVIII их хурал" гээд биччихэж. Тэгтэл ч буудлын тунгалаг шилэн хаалганы цаанаас Бавуу найрагч дүнхийтэл тосоод гараад ирлээ. Сэтгэлд маш сайхан санагдав. Хаа байсан алс Мексикт атлаа гэртээ ирж байгаа юм шиг "Emporio"-доо буухад, ханхайсан сайхан найрагчийг тосон гараад ирэхүй "Үдшийн бүрийгээр ирэх сайхан" гэдэг шиг санагдлаа. Манай хэд ирээд нэг хоночихсон улс, акапулкожчихжээ. Хурлын нээлт болоод зочид найрагчид нэгэнтэйгээ нөхөрсөг дулаанаар ярилцах нь ярилцаж, тэврэлдэх нь тэврэлдэх тэр найрсаг амьсгалд шууд л орж явчихав. Г.Мэнд-Ооёо эрхэм хэзээний танил дотно нөхдөөрөө бүчүүлчихсэн зогсч байна. Улирагч жил Энэтхэгийн Мадраст тэрбээр очиж амжаагүй бөгөөд түүнийг сураглан сэтгэл тавигсад баахан олон байсан билээ. Тэдгээрийн бах тав энд ханаж байгаа янзтай. Энэ найрагч дэлхийн утга зохиолын тодорхой хүрээнийхэнд нэгэнт өөрийн завилгаатай болжээ. Нөгөөтэйгүүр түүний Дэлхийн яруу найрагчдын ээлжит их хурлыг нэгэнтээ Монголдоо амжилттай зохион байгуулсан нь онцгой хүндлэгдэх шалтгаан болсон буй. Тал нутгийн яруу уянга, цасан цэцэг, бүгээн униар, хонгор улирлыг түүний бүтээл, оюун билгээс эрэн хайх тийм нэг эрмэлзлэл хэдийнэ бүрдээд, "тоосноос нь хүртэж" дараагийн "цэцгэнд хүртээгсэд" нь эдгээр найрагч нөхөд нь юм. Түүний толгойлсон Монголын соёл яруу найргийн академийн үйл хэрэг, ном соёл түгээх, дэлхийтэй харилцан уялдах эн царааг хэмжвэл тулхтай нуруу харагдах буй за. Өнөөдөр ч мөнхүү жим замаараа яваа нь энэ ээ.<br />Дэлхийн яруу найрагчдын хурлын нэгэн өвөрмөц хөтөлбөр нь шүлэг унших уламжлал юм. Найрагчид эхлээд өөрийнхөө төрөлх хэлээр уншсаныг англи, испани хоёр хэлээр хөрвүүлэн сонордуулав. Шүлэг яруу найраг унших нь зөв сайн энергийн дээд түвшний чуулбар, нисэн дүүлэх мөрөөдлийн жигүүр өдлөх орчин. Ийнхүү молхилохдоо нут итгэх агаад яруу найргийн үл баригдам болоод үлэмжийн амтат тунгалаг гэрэлд туяарахыг хүснэм ээ.<br />Дэлхийн найрагчид мэдээлэл солилцож, өөрийн орны утга зохиолыг сурталчилсан сэтгүүл тарааж, номуудын танилцуулга хийх эл соёлт орчныг зүйрлэвэл ертөнцийн утга зохиолын нэгэн том нуурт өөр өөрийн цутгалуудаа юүлэх шиг ээ. Энэ бол билэг оюун сэлбэлцэх, эгээрч гэгээрэх харилцааны хамгийн шилдэг цаг тоо юм уу даа.<br />Яруу найрагч Ц.Бавуудорж "Дорно зүгт өвс болно" номоо тэнд толилуулан түгээсэн нь хүмүүсийн сонирхлыг эрхгүй татаж байгаа нь анзаарагдлаа. Шүлэг уншлагын үеэр "Үүнийгээ уншиж өгөөч" гэж "зүслэж" зааж өгч байгаа нөхөд ч хэд хэд байв. Бавуу бээр уугуул энэ нутгийн хүнийг санагдуулам чилгэр өндөр нуруугаа цэх болгон алхалж индэрт очоод, амгалан боловч далдын ямар нэг гэгээн эмзэглэлтэй мэт хүрэл царайгаа үл хувирган, бурхных юм шиг гэдэстэй чихнийхээ дээгүүр урт хар үсээ илбэнгээ булаг газрын гүнээс бөглүү оргилохын адил айзамт намуухан болоод тарнилаг дуу хоолойгоороо шүлгээн уншиж өгсөөн. Шүлэг унших уянгалаг хөтөлбөр өндөрлөж, оройдоо далайн хөвөөнд үдэшлэгтэй ажээ.<br />Миний өрөөний анд хэн бэ гэвэл, Аргентиний яруу найрагч Илья Доминго Галати. Шүлэг шиг нэр байгаа биз. Лавтай жар хэдийнэ гарсан тэрбээр найрсаг сайхан хүн. Ихэд үсэрхэг бөгөөд толгойн урт үсээ охидын адил ардаа шууж боогоод, харьж яваа биеийг нь өвч шахуу бүрхсэн цэгээн буурал үс нь ширэлдэх шахуу. Охор өмд өмссөн манай өвгөн "Орой бужигнуулнаа" гэсэн янзтай бүжих маягийн хөдөлгөөн үзүүлээд нарр нарр инээж байна. "Тэгсүгэй, бүжиглэсүгэй" гэж хариу дохилоо. Хөгшин, залуу аргентин монгол хоёр "баллах" нь л дээ. Монголоос авч гарсан нэгэн лонхтойг гаргаж тавьтал сүрхий харж байна. "Ууна уу" гэтэл толгой сэгсрэнгээ элэг хавьцаагаа дарж байна. Тэгээд дохиж зангаад ярих нь "Залуудаа бол татаж байсаан. Одоо бол эрүүл мэндэд зохихгүй байгаа" гэж ойлгогдов.<br />Саруулхан сайхан үдэш боллоо. Тэргэл сайхан сар мандаад үл мэдэг бүдэгшингүй авч орчлонгоор дүүрэн гэгээ цацраана. Далайн хөвөөнд өдрийн халуун салхи бяцхан солигджээ. Акапулкогийн арал дахь байшингуудын гэрэл үе үеэр нь давхарлан өрсөн сувд сондорс шиг үзэгдээд, хот тэр чигтээ зогсоолд байгаа шөнийн аварга том хөлөг онгоц мэт сэтгэгдлийг төрүүлнэ. Номхон далайн хүчирхэг нүргээнт давалгаа энэ үзэмжит үдшээр Акапулкогийн эргийн цэгээн элсийг умруулан умруулан хаялах нь гайхалтай. Сарны гэрэлд мөнөөх давалгааны элс илэн илэн буцах нь тунгалаг болор шилэн хайлмалын шидлэг, хаялга шиг ээ. Бид ийнхүү давалгаа болорших дайдад явна бус уу. Болор давалгаа хаялах гоо энэ үдэш болор хундага уруугаа унан ширээ дэрлэж мэдэм үдэшлэг эхлэх нь дээ. Мөнөөх Пазын нэгэнтээ бичсэнчлэн,<br /><strong>Навчис дуулж эхлэв,<br />алимнууд хэмнэлтэйгээр бүжиглэж,<br />намуун цэнгэг салхинаа<br />анхилам сарнай эргэлдэн дэгдэв<br />Үүлс нүүж тархав,<br />оёор үзүүргүй огторгуй үелэн долгилж,<br />үзэгдэх төдий тэнгэрийн хаяанаа<br />олон олон тойрог үүсэв</strong> гэгч болох төлөвтэй болоод явчихлаа.<br />Далайн хөвөөнд зассан цав цагаан бүтээлэгтэй дугуй ширээнүүд дээр гоёмсог том лаа асаажээ. Гангалж, донжирхсон найрагчид ирж суусаар байлаа. Тавиас жарын хооронд настай болов уу гэж таагаад байгаа хэдэн сайхан мексик эмэгтэй байна. Энэ удаагийн хурлын ерөнхийлөгч, хатагтай Сабиранес, яруу найрагч Лаура нарын нас тогтсон атлаа залуугийн яруу төгөлдөр явснаа илтгэм гавшгай бүсгүйчүүд энд идэвхтэй байр эзэлж байгаа билээ. Ер нь энэ удаагийн хуралд мексикчүүд олноор оролцож байгааг онцлом.<br />Хатагтай Сабиранесийг Энэтхэгийн яруу найрагч Мохан гуай "Хамгийн үзэсгэлэнт бүсгүй чухамдаа чи л байна" хэмээн найрсгаар хэлж байсан нь "Үнэхээр тийм юм аа" гэж зөвшөөрүүлэм байлаа, энэ үдэш.<br />Тэр сайхан эмэгтэй үдэшлэгийг нээж үг хэлээд дуусуут л бүжиглээд эхэллээ дээ. Мексик бүжгийн ая хэмнэл, цоглог ад үнэхээр гоё. Нэг босоод бүжиглэчихсэн хүн эргэж суухгүй. Улам л идэвхийлэн бүжиглэж, хормой нь дэрвийн, хөлс нь мөндөрлөх ажээ. Гурван цаг бүжиглэхэд суудалдаа очоогүй хүн зөндөө.<br />Энэ жавхлантай үдэшлэгийн нэгэн од нь Бизъяагийн Дашзэвэг гуай маань байлаа. Тэрбээр нөгөө өвөрмөц дуу хоолойгоо цуурайтуулан бүжгийн талбайд гарав. Чингээд бүхий л яруу найрагчдад "Монголын их яруу найрагчдын мэндийг Номхон далайн эрэг ирмэг энэхэн газарт та бүхэндээ хүргэж ирлээ. Энэ үдшийг хийморь төгөлдөр сайхан өнгөрөөхийг хүсье" гэж хэлсэн юм. Энэхүү мэндчилгээгээ тэрбээр франц, англи, испани, герман, орос хэлээр дараалуулан хэлсэн бөгөөд тэнд байгсад халуун талархал илэрхийлэн алга ташив. Ингэхтэй нь зэрэгцүүлээд мань DZ man "Цэнгэн хөгжилдье","Шүгэлдээрэй" дуунууд угсруулчихсан чинь, хавийн улс босч бүжиглээд, суугаа зарим нь ширээн дээрх амны алчуураа аваад толгой дээрээ сэнс шиг эргүүлж байв шүү. Энэ хурлын зочдоос хамгийн олон талт нь тэр байв уу даа. Яруу найрагч, сэтгүүлч, орчуулагч, дуучин гээд. Од оо од. Өдөр л гэхэд Бавуугийн шүлгийг францаар, өөрийнхийгөө англиар уншиж байгаа юм чинь. Таван тив, дөрвөн далайг хэдэнтэй хэрж, нааш цааш явсан энэ эр лав зуу насална аа.<br />Үдэшлэгийн үеэр мөстэй текюүла сархдыг ч харин нэг сөгнөжээ. Улаан цагаан дарс ч лонх лонхоороо. Сайхан зээрд халмаг болсон хүмүүс бүжиглээд л, бүжиглээд л байлаа. Далайн эргээр автомат буу тэвэрч бүхээг задгай машин дээр хэд хэдээрээ суусан цагдаа нар байсхийгээд л давхиж ирнэ. Бодвол, энэ хэдийн бүжиг таанц хэвийн байна уу, элдэв хэрэг явдал гаравзай гэсэн шиг яваа бололтой. Нямаа ах бүжиглэж байтал гэнэт алга болчихож. Эргээд харвал далайн хөвөөнд зогсч байна. Шөнийн далай түүнийг дуудаж л дээ. Түүний энхрий хонгор гэмээр нандин мэдрэмж ямархан нэгийг олж харан зогсоо биз ээ.<br />Дөрвөн цаг гаруй бүжиглэсний эцэст аглаг хээрийн хэдэн монголчууд алжааж ядраад өрөө рүүгээ чиглэлээ. Сайхан ядаргаа, гоё алжаал гэж буй аваас тэр нь болжээ. Буудлын дотор сэрүүцүүлүүрүүд олон. Унтах нь яагаа ч үгүй хүмүүс нааш явна. Мөнөөх сэрүүцүүлүүрийн сэнсэн салхи тэрүүгээр явагч охид хүүхнүүдийн хормойг сэвс сэвсхийлгэн дэвэхэд тэд огтоос үл тоох агаад өнгө өнгийн тод дотоожууд нь гялс гялс харагдана. Дуу алдан хумиж, хямгадах нь алга. Бид ч хэдийнэ энэ байдлыг нь мэдэх болсон улс аятай, тоомжиргүй нүдээ ирмэлцсээр өрөөндөө оров. Энэ шөнө Б.Инжбадар маань "мексикжсэн" түүхээ ярилаа. Анх эхлээд энд эрдмийн ажлаар, доктор хамгаалахаар иржээ. Эхлээд Орост сурч байгаад ийш ирэх тавилан тохиож. "Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас хүний хүү эрдэм өвөрлөж ирнэ ээ" гэдэг юм даа. Доктороо ч хамгаалаад авч. Хамгийн сонирхолтой нь, тэрбээр энд нэгэн насны ханьтайгаа учирсан явдал. Тэр нь солонгос бүсгүй. Эдүгээ энэ айл хоёр хүүхэдтэй. Нэгийгээ өргөж, тэтгэж, нөхөх гэгч амьдралд учран тохиох үүд хаалга билээ. Б.Инжбадарын маань учрал, хувь тохиол ч энэ. Мексик бол энэ айлын амьдралаа эхэлж, голомтоо асаасан тоонот ажээ.<br />Аравдугаар сарын арван дөрөвний өглөө Акапулкод тунгалаг сайхан байлаа. Энэ тунгалаг цаг дор яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо дэлхийн найрагчдад "Алтан овоо", "Нүүдэлчний уянга" номуудаа танилцуулсан юм. Англи хэл дээр хэвлэгдсэн эл бүтээлүүд нь зарим хүмүүст хэдийнэ хүрчээ. Израилийн яруу найрагч, Нобелийн шагналт Эрнест Кохан "Алтан овоо номд өргөх хүндэтгэл" шүүмжээ тэнд уншиж сонордуулсан нь бас нэгэн урам таашаалт үйл явдал болсон билээ. "Алтан овоо" номын тухайд Монголын утга соёл, бичгийн мэргид нэгэнт үнэлэлтээ өгсөн. Одоо дэлхийн тойргоос Нобелийн шагналтнаас эхлээд үгээ хэлж байна. Энэ бол манай утга зохиол, соёлын амьдрал дахь баярлалт явдал мөнөөс мөн биз ээ. Өөр бас нэг баяртай мэдээ бол яруу найрагч Данзангийн Нямаа Соёл, яруу найргийн дэлхийн академийн байнгын гишүүний үнэмлэх гардсан нь юм. Энэ удаагийн хурлаар тус академийн ерөнхийлөгчөөр олон жил ажилласан Энэтхэгийн яруу найрагч Жастис Моханыг чөлөөлж, Францын Мариус Ян түүний албыг залгамжлан авав. Гомбожавын Мэнд-Ооёо найрагч тус академийн Азийг хариуцсан нарийн бичгийн даргаар томилогдсон билээ.<br />Монголын утга зохиол хүн төрөлхтний утга зохиолын арвин сан хөмрөгт өөрийн цутгалантай, өвтэй. "Монголын нууц товчоо", "Гэсэр", "Жангар" маань байна. Энэ жим замаа үргэлж тэтгэн өргөжүүлж, мод цэцэгсийг тарьж байх учиртай. Ингэхийг сэтгэлчлэн хичээмжилж буй цөөн хүний нэг бол Г.Мэнд-Ооёо.<br />Аяа, Акапулко. Чиний цэнхэрхэн далайн давалгаа юутай сайхан бэ. Үнэхээр л ингэж дуу алдуулам сайхан нутаг юм.<br /><strong>Тэнгисийн бишрэм<br />сүрлэгт эрхгүй автаад,<br />Тэнүүн орон зай, энгүүн<br />гэрэлд хөөрч бахдаад,<br />бүхий л эргээр хөндлөн гулд тэнүүчлэгч нэгэн шиг<br />яг л тийн,<br />гоо үзэсгэлэнд чинь<br />яндашгүй мэт<br />урт өдрийн туршид мансуурлаа.<br /></strong>Миний өрөөний анд Галатигийн нутгийн найрагч Хорхэ Лүис Борхэсийн ийм нэг сунжруу, энхэл донхолтой, тэгээд үнэн мөрүүд өрөөнийхөө тагтнаас тэнгисийг ширтэхэд санаанд орно. Акапулкогийн тэнгисийн бишрэм сүрлэгт эрхгүй автана. Далайн тэнүүн цэлгэр орон зай, энгүүн болоод болор гэрэлд бахдав. Гоо үзэсгэлэн нь үнэхээр яндашгүй болоод энэ өдрүүдийн туршид үнэхээр мансууруулж, хээр талын минь аагт салхи, Хярын усны минь хөглөгөр хонгор нурууг санагдуулна. Яруу найрагч Долгорын Нямаа нэгэн зун зохиолчидтойгоо Тэрхийн цагаан нуураар аялаад, тэр намаржингаа "Тэрхийн цагаан нуур гэж яримтгай" болсон тухайгаа, тэгээд шүлэг шиг уянгалуулан хэлээд байгаагаа бусдаас мэдсэнийгээ бичсэн байдаг. Байгалийн сайхан сэтгэлд хөг оруулчихаж байгаа нь тэр гэж тодотгосон байдаг. Би вээр түүн лүгээ нэгэн адил "Акапулко, Акапулко...," гэж бас яримтгай болох нь ойлгомжтой санагдаж байлаа. Акапулко сэтгэлд хөг оруулахаас аргагүй сайхан юм чинь. Ертөнцийн төгсгөл, эсвэл эхлэл мэт усан цэнхэр далайн давалгаа, ногоон толгойтой улаахан тотины үглээ, цав цагаан элсний гэрэл, нар саравчлан далай ширтэх гоо охидын хормойн дэрвээ энэ бүхэнд сэтгэл хөглөгдөхгүй байж яахин болно.<br />Бидний үдэлтийн үдэшлэг нэгэнт болжээ. Найрагчид бүгд ёслол хүндэтгэлтэй хувцаслаж, хундага тулгацгаана. Хар, цагаан хувцастай Мексикийн үндэсний хөгжмийн хамтлаг ирж дуулж хуурдав. Намуухан уянгалаг аялгуу дуурьсч, зочид буцах гэж байгаадаа юу, үзэсгэлэнт Акапулкогоос салж ядсандаа ч юм уу, нэг нэгэндээ татагдаад байгаагаас ч юм уу, нэг л тийм гэгээн гуниглалт мэт санаашрангуйхан харагдаад, хос хосоороо удаанаас удаан бүжиглэлээ. Хацар энгэсгээ наацгаан, буцаж сайхан уулзахын ерөөл хэлэлцэнэ. Аугаа их Иосиф Бродскийн нарийн бичиг хийж байсан, Америкийн яруу найрагч Лин Коффин манай Бавуутай ярилцъя хэмээн уриад бүжгээс гарч явав. Түүний шүлгүүд энэ эмэгтэйд гойд таалагдсан бололтой. Бид мөстэй текюүла зэгсэн сайн хөнтөрчээ. "Маргааш эртлэн хөдөлнө. Одоо амарцгаая" хэмээгээд тарж явцгаахад Номхон далайн хүчит давалгаа "Баяртай" гэх шиг нүргэлж байлаа. Цаг хугацаа, эгшин хором бүрт гоо сайхан буй. Акапулкод өнгөрүүлсэн өдрүүдэд сэтгэлд үлдэх ийм гоо сайхан дурсамжууд олон тохиожээ. Давалгаа нь болоршин шилших энэ дайдын гэгээн дурсамжууд сэтгэлд мөн тийн тунгалаг тунамалаар болоршин оршсоор байх билээ. </div>Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-87593202706801134702008-11-01T02:00:00.001-07:002008-11-01T02:09:43.222-07:00УЙТАН ДОРНЫН ТАЛСТ<a href="http://3.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SQwcrfgjfiI/AAAAAAAAAAU/SKGk5R0vrnY/s1600-h/DSC05723.JPG"><img id="BLOGGER_PHOTO_ID_5263613598007262754" style="FLOAT: left; MARGIN: 0px 10px 10px 0px; WIDTH: 320px; CURSOR: hand; HEIGHT: 240px" alt="" src="http://3.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SQwcrfgjfiI/AAAAAAAAAAU/SKGk5R0vrnY/s320/DSC05723.JPG" border="0" /></a><br /><div><a href="http://3.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SQwb8ZjzoQI/AAAAAAAAAAM/tuBXC_b0ZCA/s1600-h/DSC05643.JPG"><img id="BLOGGER_PHOTO_ID_5263612788956438786" style="FLOAT: left; MARGIN: 0px 10px 10px 0px; WIDTH: 320px; CURSOR: hand; HEIGHT: 240px" alt="" src="http://3.bp.blogspot.com/_4zsZdZPXWaM/SQwb8ZjzoQI/AAAAAAAAAAM/tuBXC_b0ZCA/s320/DSC05643.JPG" border="0" /></a><br /><br /><div><br /><br />Улирагч сарын сүүлчийн өдрийн их үдэд өмнөд Энэтхэгийн Ченнайд хөл тавилаа. Энэ хот саяхныг болтол, ерэн зургаан он хүртэл Мадрас хэмээх нэртэй байсан ажгуу. Монгол­чуудад энэхүү Мадрас нь илүү дотно, ойр санагддаг бололтой юм.<br /><br />Бээжин, Бангкок хотоор буухиалан, багагүй цаг туулж аяншсаны тул зорьж очсон шинэ газрын бүгчим халуун эхэндээ төдийлөн түвэг­тэй санагдсангүй. Тэрүүхэн зуурт усар­хаг бороо хаялж, тун ч таатай гэмээр угтлаа. Гүн ногоон модод саглайлдаж, чийглэг амьсгал бүрхсэн мөнөөх ахуй намрын урь зарласан сэрүүхэн Монго­лоо­соо очсон бидэнд дахин нэгэн шинэ зун цагийг санагдуулав аа. Энэхүү бидэнд бол нэн шинэ, энд­хийнхэнд бол мөнхийн зун жам ёсоороо налайж байлаа. Энэтхэг газар эхэлж мөр гаргасных, ирсэн газрынхаа уугуулуудын хөлийг ажиглаатахав. Тэд маань ихэнх­дээ хөл нүцгэн. Хөлийн нь хурууд арван зүгтээ сацран хэвшигнэжээ. Бид бол угаас эхээс төрүүтээ бойтог гуталд бэмбийлүүлээд авдаг болохоор хөлийн минь тавхайн хэлбэр шөмбөн, хуруу­нууд нь нийлмэл чиг шугамтай болдог байна. Харин энэ Энэтхэгт бол гуталын хэрэг үнэндээ үгүй тул, төрснөөсөө эхлээд ийнхүү хөлийн нь хэв алдагдан арвайж, сарвайсан юм болчихдог нь тоогүй гэмээр. Тэгээд би өмнөд Энэтхэгийн тамиль­чуудынхаа нүд рүү харсан юм. Тэдний тунарсан хар нүд үргэлж дандаа биш байгаа даа, ийм төрх нь гэмээр, юунаас үүдсэн нь эс мэдэгдэх нэгэн тийм айдастай. Тэр айдас ч гэмээр, түгшүүр ч гэмээр юм уу, гунилант хөшиг бүхий нүдийг эргэн тойрны бүхий л тамиль­чуудаас олж үзнэм ээ. Тэгээд алгуурх­наар мөнөөх гунигт будангуй нүднээс өөрийн харцыг жишүү тусгахаас аргагүй байдалд хүрч орхино. Тэгэхээр тэр нүдэнд уншигч авгай та бас, татагдахаар бус гэдгийг мэдрэх болов уу. Энэт­хэгийг энэтхэг хүнээс өөрөөр яахин төсөөлнө. Тиймийн тул би дахиад л өмнөд Энэт­хэгийн тамильчуудынхаа өнгө зүсийг тоочин хэлбэл зүй биз ээ. Тамиль хүний өнгийг манай аяллын багийн гишүүн Д.Цэрэндаваа хуйхалсан хар хонины арьстай зүйрлэж адилтгав. Тэгэхдээ бүр толийтол, тос даасантай нь адилхан гэж тодотгож байгаа юм. Жаахан бүдүүлэгдүү зүйрлэл боловч, бас ч дөхүү хэлээ­тэхжээ. Нээрээ, тэдний маань туниагүй гэмээр, ихэнхдээ чөргөр хар биеийн нь хөлөрмөл байдлыг харжээ байхад нээрээ ч тийм юм уу даа гэж бодогдмоор. Ертөнцийн нар тэднийг төрсөн цагаас нь хойш зугуу зугуухнаар “шаран ээсээр” үргэлж мөнх үргэлжлэх тул арга ч үгүй юм болов уу даа, тэр арьсанд гэрэл гэгээ, цайвар цагаан байхын үндэс алга. Тэдэнд бидэнд заяасан шиг намрын ухаа салхи, өвлийн дун амьсгал, хаврын урьхан шиврээ, зуны алтан агаар үгүй агаад байгалиас “Гоо сайхнаа бүтээ” хэмээн илгээсэн ганцхан түрхлэг нь энэхүү хав халуун, хатуу нударгатай наран буюу. Далдуу болоод дал модод үнэндээ хаа сайгүй. Сэглийлдэж, саглайгаад баахан том ногоон царцаа базаж базаж байгаад шидчихсэн юм шиг харагдана. Үнэр анхилам ногоохон бут сөөг Ченнайн гудамжнаа энд тэндгүй атал тэдгээр номин өнгөт ургамлынхаас өөр нэгэн өвөрмөц хүхэрлэг үнэр хан ханхийнэ. Энэ үнэр болбоос энэтхэг анд нөхдийн минь таних тэмдэг билээ. Бүгчим халуунд идэж уудаг хоол нь, нэвчин бурзайх хөлс нь тийм нэгэн үнэрийг буй болгоод Энэтхэгт очсон хэнд болов мартагдах­гүйгээр бодолд нь уугина. Хонины мах идсэн нэгнээсээ монгол хүн үнэр ялгах­гүй шиг энэтхэг хүн энэтхэг хүнээсээ тэр нэгэн үнэрийг яавч ялган самсаа шан­тайн таагүйрхэхгүй төлөвтэй.<br /><br />Ийнхүү өмнөд Энэтхэгийн Тамиль тойрогт үзэх нүд, үнэрлэх эрхтэний ялгаа юуг зааглан нэвтэрсэн манай нөхөд бол Дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд төлөөлөгчдөөр морилсон хүмүүс бөгөөд Савериа нэртэй тавлагхан буудалд наймдугаар сарын сүүлчийн өдрийн үдэш морилов. Тус буудалд дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн гурван зуу орчим найрагч бужигналдаж, өрөө саваа аван, тэнд нэг хэсэг нь тэврэлдэж, энд зарим нь үнсэлдээд ер бусын хөхиүн байлаа. Монголын зочид өрөө, өрөөндөө төвхнөөд үдшийн зоогноо орж явчихлаа. Тэрхүү зоогийн том мухлагнаа шарсан тахиан мах, будаа, лооль, лийр, өөр бусад баахан шөл, амттан тэргүүтнийг өрснөөс тааваараа хүртээд, Ж.Гэндэн­дарам гуайнхаа өрөөнд орлоо. Гадаа мэнэрсэн халуун уухичиж, тэрхүү ха­лууны дундуур халууцсан хар хүмүүс зайгүй нааш цааш сүлжиж, хав харанхуй тэнгэр нүдгүй лагшраад, цухал хүрмээр дорно зүгийн үдэш Бенгалын булангаас яг баруунхантай ниргилж байгаа нь энэ. Манай Ж.Гэндэндарам гуай бол Энэтхэгийн суугуул шахуу болж амьд­ралынхаа нэгэн хэсгийг өнгөрөөсөн хүн юм. Тэрээр энэ орноо тавиад оны үед оюутан, дараа нь далаас наяад оны сүүлчийг хүртэл шахуу дипломат алба­наа ажиллаж, Энэтхэгийн ийм уйтан үдшүүдэд оюуны болон халууны дэвүү­рийг зэрэг сэвэн чилээсэн хүмүүн билээ. Цахилгаан сэрүүцүүлүүртэй өрөөнөө цээж нүцгэн голдуу суусан бидэнд мань эрийн яриа сонин хачин. Тэрбээр Ма­хат­ма Гандиг ер бусын гайхамшигт хүн болох тухай түлхүүхэн ярилаа. Өнгөрсөн зууны энэ содон хүний ард түмэндээ хайрлагдан үлдсэн гайхам гавьяа нь үнэн амьдрал, шударга энгийний жишиг бай­жээ. Бидний сайн мэдэх дэлдэн чихтэй, нүдний шилтэй тэр хэрзгэр өвгөн болбоос жирийн энэтхэг хүн ямар амьдралаар амьдарч байна, тэр миний амьдрал. Жирийн энэтхэг хүн юу өмсч, ямар хоол идэж байна, тэр миний сонголт гэдэг зарчмаар амьдралаа хөтөлсөн байна. Тэгээд далайн хөвөөн дэх тариачны сүрлэн овоохойд эелдэг зочин болж унтаад, дал модны самрын доторхийг шимж идээд, алган дээрээсээ гурван хуруугаараа будаагаа иддэг энэтхэг энгийн заншлыг сахисаар буудуулан хөнөөгдтөлөө амьдарсан байна. Тэр ард түмнийхээ зүрх сэтгэлд тийм энгийнээр дасан хүрч, тэгээд мөнхийн бахархан өргөмжлөх суут удирдагч нь болсон түүхтэй аж. Тэр өөрийнхөө амьдралын дурдатгалыг гайхамшигтай үнэнээр бичсэн хэмээн Г.Мэнд-Ооёо ахын ярьсан санагдана. Махатма Ганди тэрхүү үнэнг сударласан дурдатгалдаа “Миний үндсэн дутагдлуудын нэг бол хуял тачаал байсан юм” гэж өгүүлсэн байдаг аж. Тэгээд тэрийгээ хэнээс ч нуулгүйгээр нэгэн ийм явдлаар тайлбарлан бичжээ. Тэрээр өвчтэй эцгээ сахин асарч байж. Залуу хангал байж л дээ, хүсэл тачаалаа номхотгон дарахаас аргагүйгээр яагаад ч юм өдөөгджээ. Тэгээд гэрийн зүг одож, эхнэрийн хамт өөрийгөө тайтгаруулан жаргааж байх яг тэр цаг хоромноо эцэг минь амьсгал хурааж байсан юм хэмээн барим тавим бичиж хүн төрөлхтөнд үлдээснийг бид ийн мэдэж байна. Хүн гэдэг амьтан бол өөрийн амьдралын үнэнг магадгүй хэзээ ч үнэнээр бичихгүй байж мэдэх. Тэгвэл Энэтхэгийн эцэг Махатма Гандигийн энэ жишээ үнэний эрх чөлөөнд хэрхэн хүндэтгэлтэй хандсан, тэр хэрээр өөрөө өөрөөсөө нүүрээ нуугч хүний ертөн­цийнхнийг өөрийгөө үнэнээр нь танихыг номлосон дурдатгалын зурвас юм уу даа. Энэтхэг эдүгээ хүн амаараа Хятадын дараа орж байна. Нэгэнт тэрбум давж од­сон. Хүн бол нэг талаас хүсэл тачаа­лын бүтээгдэхүүн. Их Энэтхэг орон, их хүсэл сэтгэлийн орон. Их хүсэл сэтгэл бол их эрч хүч. Их давалгаа буюу. Энэтхэгийн бас нэгэн их удирдагч Индра Гандигийн хүү Үндэсний Конгресс намын Залуу­чуу­дын байгууллагын дарга Санжа Ган­дигийн хүн амын бодлогодоо хийсэн нэ­гэн үйл хэрэг сонин ажээ. Энэ орон өм­нөх зуунд дээрх залуу удирдагчийн санаачлагаар эрчүүдээ хөн­гөлж нэг үзсэн байгаа юм. Гэхдээ тэр нь шууд суга татчихдаггүй, одоогийнхоор бол үрийн сувгийг нь боохтой адил мэс ажил­ба­рын арга байсан юм уу даа. Хүнээ за­суулах их хөдөлгөөн өрнөж, урам­шуул­лын үйл ажиллагаа хүртэл бий болж бай­сан нь инээд хүрмээр ч юм шиг. Сайн ду­раа­раа хөнгөлүүлсэн хүнд засгаас хоёр жин будаа, юухан хээхэн шагнадаг байж. Таван эр авчирч “Өднөөс хөнгөн, сум­наас хурдан” болгуулсан хүнд бүр унадаг дугуй урамшуулал болгодог байсан байна. Арван эр авчраад агтлуу­лахад хоёр дугуй гэх жишээний, золиг ч бол доо. Манай Ж.Гэндэндарам гуайг Энэтхэг дэх Монголын Элчинд ажиллаж байхад тэнд албатай хоёр борог нөхөр байжээ. Гэтэл тэр хоёр нь нэг өдөр “Засуулчихлаа” гээд жаахан жуухан юм барьчихсан ирж байсан нь санаанаас нь гардаггүй гэнэ. Яаж ч санаанаас гарах вэ дээ, эр хүн эр хүндээ тийм хэцүү мэдээ дуулгаад ирж байхад. Амьдралд тийм зүйл тэр бүр тохиолдохгүй л болов уу. Гэвч ийнхүү эрчүүдийг олноор нь хоморголон, урамшуулал төдийхнөөр догдлуулан хөнгөлөх үйл ажиллагаа тэгсгээд зогссон байна. Халуун газрын зовлон доо, өнөө олон мэс ажилбар хийлгэсэн эрсийн шарх хувилж, цөөнгүй нь үхэж үрэгдсэн тул тийнхүү Санжа Гандигийн түр ажилбарыг хаахад хүргэж, Конгресс нам баахан нэр хүндгүйдсэн гэдэг.<br />Энэ мэтийг хүүрнэлдэн суусаар Ченнайн шөнийг дундалсан тул өөр өөрсдийн өрөөнд орж унтахаар явлаа. Гараад өрөөнийхөө зүг алхаж явтал нэгэн залуу хөвгүүн би учиргүй ширвэж хүйтэн харсан мэт айсан байдалтай намайг хялан хялан харснаа харц бурууллаа. Би түүнд хандан эелдэгээр “Сайхан амраа­рай” гэж хэлсэн боловч тэр сонссон үгүйгээ мэдэгдэлгүй, эв эгц хоёр шооргор хөлөө залхуутайяа зөөсөөр цаашаа явж одлоо. Тэр бодвол Шуутра биз ээ. Энэтхэг бол Кастын систем гэгчээрээ хүнээ дөрөв ангилсан ард түмэн. Браахман буюу ном эрдмийн, Кшатра буюу цэргийн эрдмийн, Вайшия буюу худалдаа, аж ахуйн, Шуутра буюу дээрх гурвын зарц гэж хуваадаг байна. Браахманы хүү браахман, Кшатрын ач кшатра, Вайшиягийн гуч Вайшия, Шуутрагийн гучинцар шуутра байх ёстой гэсэн мөнхийн үргэлжлэлд тогтдог байна. Би Энэтхэгт ирсэн анхны шөнө ийнхүү унтахаар хэвтэхдээ тэрхүү Шуутра хөвгүүнийг өрөвдөж байлаа. Тэр уг нь өөрийн хүсэл мөрөөдөлтэй л байх. Гэхдээ тэр хүсэл мөрөөдөл нь мөнхийн нэгэн буулган дор өнгөрнө гэдэг юутай харамсалтай. Тэр хэдий аугаа их эрд­мийн чадамжит оюун ухаантан байхыг үгүйсгэхгүй авч, цэвэрлэгчийн алчуурт гараа эвэршүүлэн насыг гэтэлнэ гэдэг гачлантай. Оюун ухаан өөрөөсөө хамаа­ралгүйгээр хүчин мөхөсдөхийн жишээ энэ мөөн. Ийм зүйл Энэтхэгт байна. Тийн бодож хэвттэл унтчихжээ.<br /><br />Өглөө босоход битүү цонхны цаанаас Ченнайн гудамжнаа ши­нэ өдрийн амьдрал хэ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­дийнэ эхлээд бөглүүдүү ат­лаа хүнд нүргээнт чимээ дуурсан байлаа.<br /><br />Энэ нүр­гэлэх дуу чимээ хүнд араа­гаар яваад байгаа юм шиг машин болон бусад тех­ни­кийн, ялангуяа гудмаар нь нэг байх гурван дугуйтай бэсрэг шар машины дуу дохио, тэгээд түүнийг жолоо­догч хийгээд үйлчлүү­лэгч­дийн тамиль үг ярианы аялга авианы түг түмэн өнгө холил­доон болох нь мэдрэгдэнэ. Тийн бодоод хөшиг нээхүй өм­нөөс халуун туяа ээвэс­­хийж, мөнөөх сэтгэлд зу­раг­ласан төрх нүднээ бараан­таж нэг, улааран шаргалтаж нэг, тугалган загал өнгөөр нэг тодорч харагдмуй. Энэтхэг хүн бараан царайтай, тэгээд ч тэр юм уу машин унааны нь өнгө мөн тэгж хэлбийсэн нь бараантана. Улаан шар­галдуу өнгөтэй нарийн шир­хэгтэй биш байхаар сари болон цамцыг өмссөн нь улаарч шаргалтана. Бүс­гүйчүүдийн нь бугуйнаас тохойгоо хүртэл цагираг­луулсан алтан бугуйвч чимэг нь мөнөөх шаргалтан улаа­рагч байдлыг үе үе сондорлон гялбалзаж шигтгээ болмуй. Хоёр дугуйт мотортыг зоргоор нэг унацгаах агаад, хүүхнүүд нь жолоодогчийн ард мордож бус хоёр хөлөө нэг тийш буулган жондойтол суусан нь үзэгдэнэ. Тийн жон­дойн суусан махлаг хүүх­­нүү­дийн сарины нь ух­лаа­д­саар хөрслөг хөх хар сүвээ зурваслах нь гэгээгүй. Төдийлөн сэтгэл эс татам сүвээгээ тийнхүү сэрүү­цүүлж ч юм уу, гандааж явах бүсгүйчүүд бол харьцангуй намба сууж, эр нөхөрт гарсан нь юм болов уу гэмээр ажиг­лагдана. Ийм нэг ая дан бүхий өглөө Дэлхийн яруу най­­­рагч­дын ХХҮII их хурал эхэлсэн юм. Хурлын нээлтэд тамиль нут­гийн хүү, Энэтхэгийн Ерөн­хийлөгчийн албанаас буугаад тун удаагүй байгаа эрхэм Абдул Калам оролцов. Уг хурлыг үндэслэгч дөрвөөс үлдээд байгаа хоёрын нэг ерэн хэдтэй тамиль өвгөн Кришна Сринавас гуай бас хүндэт суудалд заларсан байв. Энэ удаагийн хурлын ерөн­­хийлөгчөөр басхүү энэ Ченнайн уугуул, ноён Жастис Мохан гуай ажиллаж байгаа юм. Шүлэг найрагт бие сэт­гэлээ зориулсан энэ буурал бол нэр алдартай шүүгч яв­сан хүн. Ченнайг Мадрас байхад нэг биш удаа энэхүү хүндтэй хурал болж байсан нь Мохан гуайн нэр нөлөөний түншүүр болно. Мохан гуай энэ удаагийн их хурлын уриаг “Яруу найргаар хүмүү­ний сэтгэлийг ариусгахуй” хэмээн тунхагласан юм. Яруу найраг бол гэ­гээ­рэ­хүйн нэгэн торгон зам бөлгөө. Үгийн шид, утгын тарниар дамжин ертөнцийг таних, ажиглах, нээх гэгч гагцхүү яруу найргийн үүрэг, жигүүр санагдана. Яруу сайхны цэн­гэл эдэлж, түүгээр санаж сэрэхүйн тархины түмэн утас чавхдасыг товшуурдах бол ариусахуйн мөн чанар болой. Хуралд суугч яруу най­­рагчид ихэнхдээ өөр өөрийн нутаг орны аяс агуулгыг хадгалсан хувцас өмсчээ. Монгол нь монгол, энэтхэг нь энэтхэг, мексик нь мексик, испани нь испани, америк нь америк гэж шууд танигдам донж маягийг бий болгосон нь их л өвөрмөц. Энэхүү хурлыг голлон зохион байгуулагчдын нэг нь Тайванийн нэрт найрагч Юй Си байлаа. Тэрбээр хөгж­мийн зохиолч, уран зураач бөгөөд Монголын соёл, яруу найргийн ака­демийн ерөн­хийлөгч Г.Мэнд-Ооёогийн шадар анд билээ. Энэхүү хуралд морилогсдоос Юй Сигийн цараа зангараг ихээ­хэн анхаарал татав. Тэр өө­рийн зөвхөн орчуулгын баг­таа хорь орчим хүн дагуулан иржээ. Г.Мэнд-Ооёотойгоо ярьж хөөрөхийн тулд Саруул хэмээх монгол охин дагуулж ирсэн байх жишээтэй. Тэгээд англи, хинди, франц, герман хэлний гээд бүгд үс зүс ижил шахуу залуухан бүс­гүй­чүү­дээр өөрийгөө хү­рээлүүлэн явах шидтэй гэ­мээр эр. Түү­ний гайхам­шигтай нь зөвхөн яруу сайх­ны төлөө төрсөн мэт. Зохио­сон шүлэг, дуу нь тэр дороо л хүмүүсийн сэтгэлд хүрч, эзлэх зайгаа олдог байна. Өөрийн авьяас чадал, оюуны бүтээлээ л чухам зүй ёсоор нь мөнгө хөрөнгө болгож, өөрийн замаар, өөрийн хур­даар нисч явдаг нь энэ буюу. Тэр бас дэлхийн хүмүү­сийг гэгээ­рүүлэх, яруу сайханд шим­түүлэхийг мө­рөөдөн хүсч явдаг нэгэн юм. Хурлын нэгэн хөтөлбөр нь өөр өөрийн хэл дээр шүлгээ унших, нэгэндээ сонсгох байлаа. Бангладеш, унгар, америк, польш, мон­­гол, мексик, испани, франц, хинди, тамиль, хятад, со­лонгос маш олон хэлээр яруу найраг сонслоо. Хэл бол­гоныг яаж мэдэх билээ. Гэхдээ яг юу гэж байгаа нь эс мэдэг­дэвч тэрхүү олон хэлийн цоморлигт шүлгэн уншлагын ахуй хүрээ үнэхээр бас нэгэн өвөрмөц мэдрэмж үүсгэхийг илэрхийлэлтэй. Зөөлөн гол мөрний урсгал мэт аядуу намуун, зөн бодол, уярал хайрын гэгээн, хатуу ши­рүүн, хэцүүг даван тэмүүл­сэн бадрангуй, хар цагааныг зааглаж бодлогоширсон гүн гүнзгийг санагдуулах нь эг­шиг авианы хэрэг ээ.<br />Утга хөг ийнхүү шаргисан их цутгалд манай Ц.Ба­вуу­дорж, Д.Цэрэндаваа най­рагчид өөр өөрсдийн урсгал ундаргаа нэгтгэн шүлгээ уншсаан. Бид энэ үеэр Мохан гуайн ач охин Дэвитэй танилцсан юм. Энэ хонгорхон тамиль охин хорин дөрөвхөн настай, гуниг уйтгарын өчүүхэн ч сэвгүй болор тунгалагхан хар нүд нь хайр хүрэм. Зөөлөн дулаан нэвт шингэсэн гүн бор царай нь илч гэрэл түгээн тэргэлтээд, дунгийн хэлбэрт гоёмсог уруулаа боронзлог өнгөөр ялимгүй илбэн будсан нь үл мэдэг гялтганах талс­­­тыг үсчүүлэх нь үзэс­гэлэн­тэй болоод яруу. Тэр охин хэдий их өндөргүй боловч, уян ялдам биедээ мөн уруулынхаа өнгөт даа­шинзыг өмсч урсах мэт явах нь нүд сэтгэлд баяслыг хэ­дийнэ төрүүлээд, хөөрхөн чихэндээ том гархин ээмэг зүүн хээнцэрлэсэн нь сайхныг улам тодотгосон байх буюу. Бид Дэвитэй хамт нэгэн хөгжмийн тоглолтыг үзлээ. Тэнд саксфон, бөмбөр, цоор зэрэг хоёр гуравхан хөгж­­мийн зэмсгээр энэтхэг аял­гууны илэрхийллийн эх сур­валж болсон авиа эгшгийг сонсгох ажээ. Тэр хөгжмөөс гол усны урсах чимээ, толгой дээрээ ваар тавин явах тамиль бүсгүйн үйл хөдлөл, аман хүзүү тол­гой хоёрын нь заагаар давт­сан мэт далбайн цогнойж байдаг аймшигтай могойн биелгээн зэрэг “уншигдаж” буйг Дэви бидэнд хэлж өглөө. Бавуу найрагч Дэвигээс найз залуутай юу хэмээн асуу­сан юм. Дэви түүнд “Тийм ээ, бий бий” гэж хариулахаар нь манай хүн “Тэгвэл би зүрхэндээ шарх­тай буцах нь ээ” хэмээн найрсгаар хошигнон хэллээ. Хариуд нь хөөрхөн Дэви юу гэсэн гээч. “Тэр тийм ч муу зүйл биш шүү дээ” хэмээн хэлээд хэвлүүхнээр инээв­хийлсэн билээ. Орой нь бид том зоог барилаа. Тэр бол Юй Сигийн зохион явуулж буй хүлээн авалт байлаа. Манай Са­вериагаас зайдуухан буусан нэрийг нь үл мэдэх, их тансаг том буудалдаа ийн үдэш яруу найрагчдаа Юй Си мэ­хийн мэхийн хүндэтгэлээ. Түүний нэгэн ийм шүл­­гийн мөр байдгийг уншжээ.<br />Халуун зуны алтлаг өнгөт наран цэцгэн дээр<br />Хаа холоос мөнгөлөг эрвээхэй ирж буулаа.<br />Өнгийн солонго гай­хам үзэмжийг тод­руулаад<br />Өндөр тэнгэрийн хэн­гэрэг хаа холдоо дуур­савай.<br /><br />Энэ орой Юй Сигийн хү­лээн авалтын зочид халуун зуны алтлаг өнгөт наран цэ­цэг мэт байв. Би тэднийг эгчмэд мексик хүүхнүүдийг гэж санав. Хаа холоос мөн­гөлөг эрвээхэй ирж буусан мэт нь намрын сэрүүн Мон­голоос очсон монгол най­рагчид байв. Хаа холоос ирсэн тэрхүү “мөнгөлөг эр­вээхэйнүүд” дээрээ Юй Си эрхэм өөрөө эргэлдэн эр­гэлдэн байв. Халуун дотно анд Г.Мэнд-Ооёогоо асуун асуун байв аа. Өнгийн со­лонго гайхам үзэмжийг тод­руулах мэт орчныг тэр орой Юй Си найрагчдаараа бүр­дүүлээд, өндөр тэнгэрийн хэнгэрэг хаа холдоо дуурсах мэт сайхан үдэш тийнхүү зохионгуйд барилдлаа. Энэ шүлэг бол Мэнд-Ооёо эр­хэмд зориулсан түүний сэт­гэлийн өргөл юм. Их сайхан шүлэг. Хүлээн авалтын дараа энэ шүлгийг бийрлэгч тэрхүү эрхэм биднийг өрөөндөө урилаа. Түүний өрөө бол Энэт­хэгт тэр түр ирсэн, до­лоо­­­хон хононо гэхэд үнэхээр гайхмаар байлаа. Тамилийн хам­гийн гоё буудлын ерөн­хийлөгчийн өрөөнд өөрийн бүхий л бүтээлийн чуул­гануудыг өрөөд, ойрмогхон бичсэн шүлгүүдээ бийрээр таталгаад бэхийг хатаахаар хананаас хананд хад­мал­даад, тэндээс нэгэн бүсгүй ирж цай барьж, эндээс нэгэн бүс­гүй ирж хүндэтгэл үзүүлэх тийм гайхамшигт орчныг бүрдүүлэн байх юм. Эгээ л энд үргэлж мөнх амьдардаг юм шиг. Тэр шүл­гээ бичээд, ноотоо үзэглээд л дараагийн хүнд шилжүүл­дэг байна. Түүнийг нь уран бүтээлийн гайхам шат дамж­лага бүхий бүхэл бүтэн ба­гууд гар дамжуулан бэлтгэж, хэвлүүлж зах зээл болоод оюунт хүмүүсийн хэрэгцээнд гаргадаг байна. Тайваньд тэрбээр хэд хэдэн том эд­лэнтэй агаад зөвхөн би­чи­хээс өөрийг эс хийн зуун найман хоног ажилладаг урлан нь далайн хөвөөнөө нэгэн арал дээр оршдог бай­на. Эрхэм уншигч авгай та Энэтхэгт ирээд яагаад сэдэв хальтрав хэмээн бүү зэм­лээрэй. Энэтхэгт ирсний тул энэ цагийн том уран бүтээлч, утга уянга, гэгээн яруу сайх­ныг бий болгож, түүнийхээ үрээр ингэж халгиж, цалгиж явдгийг харав биш үү гэж бодогдоно. Ийнхүү Юй Ситэй үдшийг өнгөрүүлж, эрхэмсэг агаад цөөн үгийг солилцоод буудлынхаа зүг явцгаалаа. Хурал хуй болоод тамиль гудамж, тамиль хүн, тамиль тал, тамиль бут сөөгийн мөн чанарт төдийлөн барим та­­вим биш хүрээд, мар­гааш­наас “Явж өгнө дөө” гэж дотроо хэлж явахдаа Юй Сигийн өөртөө бүтээсэн хү­чирхэг ертөнцийг эрхгүй бахархаж явлаа. Оюуны бү­тээ­лээ үнэлүүлж, ард түмнээ гэгээрүүлж, цэлмээж, яруу сайханг амтлуулсныхаа тө­лөө ийнхүү ертөнцийг алган­даа багтааж явах шиг сайх­наас өөр сайхан гэж ер юу байна гэсэн шиг бодолд эзэм­дүүлсээр Савериадаа ирлээ. Маргааш бид аялалд Чен­найгаас гаран явах юм. Бенгалын буланг хөвөөлдөн шаггүй урт зам, сайхан аялал хүлээж байгаа гэж итгэнэ. Бавуу найрагч Дэвид зориу­лан сайхан шүлэг бичнэ гэж ярьж байгаад төдхөн унтаад өглөө. Тэр бичих шүлгийг нь би өөрийнхөөрөө зөгнөн “харж” хэвтлээ. Монгол гэж сэрүүн хангай бий. Танай Ченнайнх шиг халуун биш. Чиний байгаа энэ дув ду­лаахан ахуйд ирснээс хойш, чамайг би хэзээ нэгэнтээ даарав гэж мэдвэл, өмнөөс тань дагжих мэт болно гэсэн шиг шүлэг бичих байхдаа гэж бодлоо, өмнөд Энэт­хэгийн дув дулаан, хав ха­луун шөнө. Харин энэ цагт Дэви Бавуугийн “Нэг их том цагаан заан” номыг нь Тами­лийнхаа нэгэн цэцэрлэгт уншин сууж байж ч мэдэх юм. Тэр бол том цагаан заантай нутгийн охин мөн билээ.<br />Өглөө эрт томоо гэгчийн таван автобус хөлөглөсөн манай нүсэр багийнхан Тами­лийн хязгаарын хот балгад, хөшөө дурсгал, хүн зонтой танилцахаар гарч өглөө.<br /><br />Аял­на гэдэг бол зам харгуйг мэдрэх явдал. Өмнөд Энэт­хэгийн зам бол нэн чигжүү, хөдөлгөөнд оролцогчдын соёл сайн биш. Замын эн хүртэл их нарийхан юм. Зөрөх маши­нууд бараг шүргэлцээд л туучих. Бүх машин буруу талдаа жолоотой. Зүүн талын толины хэрэг алга, зарим нь эвхчихсэн, зарим нь бүр аваад хаячихсан байна. Орон нутгийн үйлчилгээний авто­бус унаа нь сэрүүцүүлэх төхөөрөмжгүй бололтой. Хар улаан алагласан том том үхэр машинуудын цонхоор тас хар царайтай хүмүүс, илтэд халуурхаж, нохойгоор бол хэлээ унжуулж, сарлаг­сан бол уухирдан сааглаж явна уу гэлтэй. Гэхдээ энэт­хэг хүн хэзээ ч өөрч­лөг­дөш­гүй тэр халуундаа нэгэнт дасаад тэрхүү хэцүү юм шиг, өмнөөс нь халгамаар ядран­гуй төрх нь магадгүй эрч хүч, нөөц боломжийг агуулж бай­даг ч уу, энд бойжсон биш яаж мэдлээ. Үзэгдэх төрх, үнэн байдлаас зөрөх нь олонтаа. Хэрэв энэ халуун үнэхээр гамшиг сан бол эд ингэтлээ олуулаа болж хүн төрөлхтний хүрээнд тодоос тод толбо­ширно гэж үү. Аялна гэдэг бол бодох цаг. Эргэцүүлэх зав зай. Ченнай хотоос хэдийнэ алслан гарсан ч, суурин хо­тын байдал ер өөрч­лөгд­сөнгүй. Өөр ямар хот руу, суурин руу орж ирж байгаа нь барагтай мэдэгдэх зүйл алга. Гагцхүү машины цонхоор тасралтгүй нааш цааш зөрөх хүн зон, ногоохон уст цөөрөм, өвдөгцөө намагшсан уснаа зэрэгцэн зогсоцгоогоод та­риа­­лалт хийх хүмүүс, сэлмэн далиу эвэртэй хар одос үх­рүүд өвсөн толгой шүүрэн гилтэлзэх дүр зураг зог­солт­гүй үргэлжилж байлаа. Манай энэ тамильчуудад байна уу, ерээс энэтхэг хүний нийтлэг дутагдал уу, алив юманд жаахан нарийн мэдрэмж муу­тай шиг. Хоёр цаг яваад очно гэх газраа гурван цаг явчи­хаад, арай болоогүй байна гээд дэрмэлзэх нь нийтлэг. Ингээд бидний халуу дүү­гэсэн үдэд ирж зогссон газар бол Махабалипурам байлаа. Энэ нь Бенгалын булангийн баруун энгэсэгт орших Коро­мандал эрэгт орших ажгуу. ЮНЕСКО-гоос дэлхийн соё­лын өвд бүртгэн авсан газар. Тийн соёлын дурсгал болохын учир нь чулуун урлал, түүний өв дамжин хадгалагдсанд байна. Байгаль дээр байсан чулуун уул толгодыг цүүц­дээд байна уу, өрөвтөлдөөд байна уу, ямар ч байсан заан болгож, сүмд хувиргаж, бүхэл бүтэн урлан үүсгээд хотыг туурвичихсан байгаа юм. Тэгээд уг туурвил нь энэ тооллын өмнөх 600-700-гаад оны өмнө урлагдсан гэж бай­гаа юм даа. Мөн адармаатай цаг тоо шүү. Тэртээ цаг үед ийм юм бүтээ­гээд, ариглаж гамнан авч ирнэ гэдэг их ухаан л юм даа. Хоёр их тооллыг дамнан болдшин хатаагдсан тэр чу­луун хотыг ирт, үзүүрт бол­гоноор чичивч үл нурж эвд­рэхээ. Мөнхийн юм гэж юусан билээ, хэнсэн билээ гэх. Гэхдээ мөнхийн юм гэж үүнийг хэлэлтэй, түүнийг бүтээгч бас мөнхийнд ха­маарч байна. Тэр бол хүн юм. Аугаа их бүхний сүүлчийн цэг дээр хүн л зогсмуй. Тэгэхээр аугаа их ард түмэн бол Энэт­хэгийн ард түмэн яах аргагүй мөн байгаа биз. Би өөрөөсөө ийнхүү асуугаад, хар аяндаа л бүх эд эсээрээ мэдрэн зөвшөөрч явлаа. Нэг мексик бүсгүй том хүрэн чулуун зааны хошуу руу нясалж, хумсалж үзэж байгаа хараг­дана. Тэртээ галавын өмнө ч бас хэн нэгэн нь энэ зааныг бүтээчихээд нясалж, алга­даад бахдан зогсч байсан байж мэдэх. Урьд өмнөх­гүйгээр одоо үе үгүй, одоо үе үгүйгээр өмнөх үе үгүй. Ер­төн­­цийн үнэн энэ. Тэрхүү чулуун хотын бие эдийг барьж үзвэл хав халуун. Уучлаарай л даа, мэргэн уншигч авгай та, би энд хав халуун хэмээх үгийг цөөнгүй нуршиж буйг. Амьсгалах агаар, хөдлөх тутам энэ ха­луун үргэлж зуураатай байгаа болохоор давтахаас яалтай. Халуун байна гэж чулуу ч гэсэн гараар дамжуулан ийн­хүү хэлж байна шүү дээ. Гэвч халууныг хамгийн их тэвчигч нь чулуу ажээ. Тийм учраас л энэхүү соёлын дурсгал цаг хугацааны үлэмж их мөч­лөгийг туулж чадсан байна. Махабалипурамын чу­луун дурсгалуудын урла­лын илэрхийлэл нь гоёмсог бун­хан, заан, арсланг дүр­сэлсэн хээ, тамиль маягийн донжтой суврагуудаас цог­цол­­сон нь зөөлөн нарс зорсон лугаа нарийн чимхлүүр уртай. Эн­дээс хүний дүрслэх, урлах чадвар ерөөс анх орчлон эхлэхэд л зэрэг өгөгдсөн мэт санагдана. Чулуун дурсгалын газар ийнхүү бодол мэлмий урал­дуулсан хэсэг азнаад цааш хөдөллөө. Номхон далайг хөвөөлдөөд өмнө зүгийг ба­риад л яваад байгаа. Нэг уужимхан усан хөн­дий мэлсхийн гарч иртэл, замгаран ногоорогч мандал дээр нь баахан хонь хөвж явах шиг харагдлаа. Харин энэ “хонь” хэмээн харсан зүйл бол хотон шувуу байлаа. Манай Хар-Ус нуур намар яг өдийд цэнхэрлээд, шувуу будраад ер бусын байдаг даа. Тэрхүү цэнхэртэн болорших усанд будран үймэх шувуу­дын нь дунд энэ л хотон шувуу өмбөж бөмбөж байдаг л. Дорно Тамилийн гүн ногоон уснаа ийнхүү хотон шувуу үзээд нутгаа саначихлаа. Өмнөд Энэтхэгийн шувуу Гималай давж Монголд очдог гэдэг. Мадрасын тэмдэг бү­хий бөгжтэй шувуу Хяргас нуурт очсон нь бий. Тийн үзвэл Хар-Ус нуурт айлчлан очдог хотонгийн садангууд эд мөн биз ээ. Бас чингэж бод­воос энэхүү ногоон усан хөндий, Хяргас, Хар-Ус нуу­рууд эдгээр хотон шувууны хэвэл нэгт нутаг болох бүлгээ. Энэ нуу­рууд нэгэн бүүвэй­тэйн тул хотонгууд ирж очин хөвнө буюу. Хол ойр, хязгаар алс, өмнө умар, өрнө дорно бүхэн ямар нэгэн сэжмээр холбог­доно. Монголын баруун хяз­гаарт хотонгийн хошуу­гаар морины хусуур хийдэг нэг муу зуршил бий. Харин энэ өмнөд Тамильд хотонг хороох ямар нэг шалтгаан байдаг эсийг мэдэхгүй юм. Амгалан тайван хөвж байхуй нь аюул­гүйнх болов уу. Гэвч Хар-Ус нуурын гүймэгхэн бидрээнд мөр дарж цор­голсон танан гүц адил хөвж байдгаас, Та­миль хязгаарын энэ хотон­гууд үнэндээ жаа­хан гоём­соггүй харагдлаа. Эх нутгийн хайрга хүртэл хөвөн мэт санагддаг элэг зүрхний татла­гынх биз ээ. Ингэж өмнөд Энэтхэгээс Монголынхоо зураг хээг бо­дож явахнаа, энэ байдлыг улам лавшруулах гэсэн мэт улаагч, халиугч үнээд тутар­гын талбайнаа идээшилж үзэгдлээ. Яг л монгол үхэр, биеийн бүхий л галбир төр­хөө­рөө. Ер нь Энэтхэгт гурван төрлийн үхэр байна. Замд явж байхад хар загас мэт харагд­сан одос, саяын энэ монгол маягийн халиугч улаагч, гу­рав дахь нэг тийм сүмбэ мэт нүцгэн цагаан үхэр. Ер­дийн хөсөг, эдэлгээнд энэ цагаан үхрээ их хэрэглэж харагдах юм. Хоёрлосон морь лугаа хосоор нь хөллөөд ачаа бараа зөөн, нааш цааш. Энэ үхэр сэрвээн дээр “зэвтэй”. Тэр нь ботгон тэмээний урд бөх шиг ширээ өндөр. Ямаа­ных адил хойш сэрийн урга­сан урт эвэртэй. Эврийн нь үзүүрийг гууль мэт зүйлээр гоёчлон бөгжилсөн нь харагдана. Тамильд үхэр эрх чөлөө­тэй нь эрх чөлөөтэй л амьтан байна. Гэхдээ унагаад хүл­чих­сэн, ногтлоод хөтөл­чих­сөн, тэргэнд хөллөчихсөнийг харвал бас тийм ч дураар нь дургиулчихдаггүй шиг. Гэх­дээ энд анзаарагдсан нэг зүйл бол Энэтхэгт үхрийн мах, архи, тамхинд цээртэй болол­той. Архи ууж, тамхи татсан хүн үзэгдэхгүй бөгөөд, мах идэх тохиолдол бүрт өнөөх л тахианых. Тахианы мах ч олон өдөр идэж болдоггүй, лүдийн хоол байна лээ дээ. Гэвч энд тахиа, будаа хоёр бол хоолны гол орц. Манай аяллынхан хоёр дахь өдрөө Номхон далайг хөвөөлдөн Понтичэрри хот орохоор явж байлаа. Далайн эргийн амьдрал далайн эр­гийн л амьдрал байдаг байна. Амьдрал ядуу, анхиагүй бол далайгаа, зах хязгаараа л барааддаг ажгуу. Нэг эмгэн, амь нь хаана байна аа гэмээр атлаа үрчийсэн хар гараараа жараахайны хайрс нудчаад л, үргэлжилсэн өгөр сүрлэн овоохойн дор тув туранхай шалдан хар хүмүүс эр эмгүй нэг юм идсэн болоод л, савх шиг хөлтэй майцарсан нялх хүүхэд унаж, тусаж уйлаад л, сав суулгаа угаамар болон самардаж суух өвөгчүүд. Өмссөн хувцасгүй шахам атлаа сахал нь ноолорсон заваан харчууд углавчаа давхарлаж дэрлэн ун­тац­гаана. Сахал дээр нь ялаа сууж, салтаа цавиа хумьсан юм алга. Үлгээд үлгээд сүү гарамгүй арьсан хөхтэй эхнэ­рүүд эрийтэл сууцгаачихсан, энгэрт нь чөрдгөр чөрдгөр хар хүүхдүүд гүрвэл шиг зүүл­гээстэй. Цаана гүн их далай эрчлэн эрчлэн давал­гаал­на. Тэр давалгаа нэг л өдөр “Ин­гэж амьдрахаар, бүү амь­дар” гэх шиг бөөнөөр нь авч оддог байна. Гэвч дахиад л маргааш нь далайн хөвөөнд мөнөөх амьдрал яг хуучин байснаа­раа зээглэн эрийж, нүдэнд дасал болоогүй хүнд өтчих­сөн мэт язганадаг бай­на. Хүний хорвоо чадалгүй, ар­чаа­гүйгээ ингэж дандаа холт­гон зайлуулан хаялж, мөнөөх арчгүйн армид газар хотой­гоод ирэхээрээ байга­лийн заазаар арчиж орхидог нь үнэн юм. Тамилийн хяз­гаарт, далайн хөвөөнд хүн байхуйн утга учрыг дахин шинээр эргэцүүлж явлаа. Энэ бөглүү алсын ядуу хү­рээнд соёл боловсрол, эгээрч гэгээ­рэхүйн тухай яриаг ог­тоос орхиход, зөвхөн гол зогоо­хын төлөө, өдөр хоногийг өнгө­рөөхийн тухай яриа хээн­цэрдэх шахуу байна биш үү. Ж.Гэндэндарам гуай ярьж байна. Тавин жилийн өмнөх энэ амьдрал яг л хэвээрээ шүү гэж. Миний бодлоор та­ван зуу, таван мянга, таван сая жилийн өмнө ч ийм л байсан биз ээ. Хойшид хэр­хэхийг эс мэднэ. Өөрч­лөг­дөнө гэхэд бэрхтэй. Ийн­хүү оршсоор байх юм болов уу даа. Понтичэрри хотод ирэхэд цэвэрхэн гэж жигтэйхэн. Яа­гаад ийм цэвэрхэн нь учиртай. Тамилийн энэ бүс нутаг хам­гийн анх Францын колонид өртсөн газар. Арван­найм­дугаар зууны турш энэ улсын эрхшээлд байжээ. Тэр эрх­шээн суугчдын үр хүүхэд эдүгээ Энэтхэгийн парла­ментад нутгаасаа сонгог­дож хүртэл үе дамжин амь­дарч байгаа нь сонин. Энэ учрын улмаас цагаан арьст­нууд түлхүүхэн суудаг тул тийн­хүү цэвэр цэмцгэр бай­гаа хэрэг ажээ. Бүр европжуу. Бид энд Шри Ауробин­догийн Аашрам хэмээх хүн­дэт газарт зочлов. Аашрам гэдэг манайхныхаар бол да­цан юм уу даа. Энэ Ааш­рамыг үндэслэгч Шри Аури­биндо хэмээх браахман нь зуун арван тав насалсан хүн бөгөөд Энэтхэгийн домогт зохиолч Р.Таагүрийн удмын хүн ажээ. Бясалгагч, гэгээ­рэгч хүмүүн байжээ. Энэ хоёр гол шалтгааны улмаас энэ Аашрамд хүмүүс ихэд очдог байна. Дацангийн төвд цэцгэн эрх хэлхэж дээжилсэн гоём­сог мандал байх агаад өвдөг­лөн сөхөрч хацар духыг хүр­гэн чив чимээгүйгээр удаан суух хүмүүс нэн сүжигтэй. Тэнд ярьж хэлэхийг хориглох ажээ. Нэгэн зууныг бүхэл бүтэн элээж дахин арван таван жил амьдарнаа гэж. Бодвол их л лут хүн байгаа биз дээ, гэгээ­рэх, ариусах мөн чанарт хүрснийх болов уу. Чимээгүй амгалан энэ дацангаас гараад ирвэл нэгэн их том зааныг зургар хар хүн хөтлөн гу­дамжны цаагуур далдрах нь нар жар­гах шигийг санагдуул­лаа. Хэсээг, байж байгаад тэртээгээс мө­нөөх зааны цурхиран цур­хиран уйлах мэт дуугарах нь сонсдвойлэгт уншин сууж байж ч мэдэх юм. Тэр бол том цагаан заантай нутгийн охин мөн билээ<br /><br />Энэ үдэш түр буудаллах зочид буудалдаа их орой, нилээд алжааж ирлээ. Ер нь л жаахан аяншицгаажээ.<br /><br />Энэт­хэг нутгаар аялна гэдэг бол бас жаахан алжаахын нэр шүү. Чингэвч алжааж, бие сэтгэл чилээсэн явдал са­наанд үлдэж, тэр хэрээрээ дурсамжийн тойрогт гэрэл­тэнэ гэж санана. Бид энэ үдэш, нөгөө гур­ван зуу гаруй хүмүүс тань хооллохоор нэгэн өргөн цэ­цэгт гудамжаар явахдаа бараг анир чимээгүй алхацгааж явлаа. Бүгд нэг тийм бодол­шиж, хөлийг үл албадан ал­хац­гаах ажээ. Харин хэзээний л дуу шуу болж явах сэргэлэн нь дэнд­сэн гэмээр хэдээ мексик ажаа нар хэдийдээ юм, хувц­саа сольчихсон ца­цаг­ширч, тод сонсголонт үг яриа нь энэ цуваанд “хонх” болж явна. Зохион бай­гуу­лагчид биднийг тийнхүү ядрах аядсаныг мэд­сэн юм шиг. Яг далайн хө­вөөнд үдшийн зад­гай зоогийг бэлтгэжээ. Бен­галь тэнгисийн яг эрэг дээр шүү. Сайхан сэрүү­хэн сэв­шээ давалгааны түр­лэг бол­го­ноор үүсч, энэ газар ирсээр бараг анх удаа шахуу сэвлэг үс, бие бодь сэвэрч тайв­ширав. Далайн давалгаа сон­сон, зүлгэн дээр хөлбөрөн суугаад, наргил модны тол­гойн чинээ самарын доторхи умдаанг шимэж суулаа. Эх хуурай газрын хөвгүүн би ингэж суух дандаа биш. Манай нутагт, Бумбатын ууланд Өнгийцийн улаан хад хэмээх сайхан газар байх бүлгээ. Тэр хадан дээр өглөө эртээ, нар битүү гарчихаад алгуурхнаар ман­дах нарны туяа ертөнцийг гийгүүлэх цагт хавь ойрыг нэгжин дурандаж суух шиг сайхан эгшин байдаггүй. Тэр­тээ доод хүрэн асганаа бү­дүүн бурхи тан танхийж, уулын гол догшноор сар сар­хийн угалзлан садрах судаг, хөндий болгоноос сонсдож , хажууханд хомоол дээр ун­гат­гасан арц таатайяа сэнгэ­нэж, ер бусын л даа. Тэнгисийн хөвөөнд тийн­хүү наргилын зэрлэг шүүс шимэжээ суухад ингэж бо­догд­дог байна шүү. Шөнийн энэ далайн сэвшээ салхи Өнгийцийн улаан хадны минь агаарыг санагдуулж, хүрэн бурхит асганы болсон тош­логын исгэлэн амтыг энд наргилын нял амтат шим шүүс орлох энэхэн орчлон хорвоогийн сайхныг ээ. Шөнөөр далайг сонсоно гэдэг яруухан. Тэгээд Бенгалийн тэнгисийн шүү. Далайн ман­дал дээр яг одоо юу байгааг одоо би эс харна. Хаялга хаялгаа хөөн мундрах их давалгаанаас өөр юу байх билээ гэж бодогдоно. Зөвхөн түрхэрэх чимээ нь л сүр­лэгээс сүрлэг бөгөөд мянга түмэн заан гүнд нь сэлэлдэн наадаж эрэг эрмэгийн нь хөвөөг ийнхүү их усаар бул­хуулан долоолгуулж байх шиг санагдана. Өглөө нь далай өнөөх л янзаараа түрхэрч, ихийн их билүүт уулын алсын бэл мэт үе давалгаагаараа бидэртэнэ. Манайхан босоцгоочихсон далайн эргийн мөнгөн элсэнд нүцгэн хөлийнхөө тавхайг нийлж явна. Шөнийн түрлэг бяцхан бяцханаар дотогшлон эгшээд нойтон элс халуун нарны шарлагад умран умран хуурайшч байлаа. Тийнхүү алтран хатаж байгаа элснээ дунгийн гоёхон бумба яснууд ов товхон цоо­хор­тож үзэгдэх нь урьд шөнө халамцуу баахан хүүхнүүд бөгж, зүүлтийнхээ бэлзэг, сондорыг унаж цацагдтал нь бүжиглэсэн мэт хөгжилтэй бодлыг төрүүлэх ажгуу. Дун­гийн тэдгээр яс нь үнэхээрийн ариухан гоё агаад зүйлийн олон өнгөтэй. Бенгаль далайн хэвлийд амьдаран бужигнагч үй түмэн дун хорхой шөнө тутам ийнхүү бөөн бөөнөөр нөмрөг ясаа гуужуулан шил­гээгээд, эрэг хөвөөн дээр ийнхүү “Зүүлт бөгжнийхөө чимээсэнд зүйж, шигтгэж хэрэглээрэй” гэх шиг үлдээ­дэг байна. Манай О. Мөнх­наран тэрхүү гоёлоос өөрийн чимгэндээ нэмэрлэсэн би­лээ. Дал модны дунд хэвтэж огторгуй тийш ажвал, тэрхүү моддын мөчир, нахиа асар том ногоон шувууны өдөн багсмал шиг харагдаад, би­вээр тэрхүү өдөн цомирлогт суугаад найлзуур, ширхэгийн нь завсараар тэнгэрийг харж байна уу гэлтэй. Хажууханд хөөрхөн эрээн жирх модноос модноо чавхдан дүүлж, энэ ер хэн бэ гэх шиг наагуур цаа­гуур булталзан хармой. Тэндээс бид Энэтхэгийн хамгийн ариун шүтээн газ­руудын нэг Чидамбарам На­та­­ражар хэмээх гайхам сүмд очив. Шива хэмээх бурхны дүрээр энэтхэг бүжгийн таван зуун хөдөлгөөнийг дүрсэлэн сийлж, сүмийг чимжээ. Мон­гол сүмийн дээвэрнээ бодь гөрөөс цөмцийн жавхалзаж байдаг бол энэ сүмийн дээвэр биеэр өнөөх уналага хөсөгт ашигладаг соёо бөхөн сэр­вээт үхрийн амирлангуйгаар хэвтсэн дүрс бүхий шигтгээ ихээхэн тохиолдоно. Энэ сүмийн эд бие басхүү чулуу­гаар бүтээгдсэн агаад, энэ орчилд хөл нүцгэнээр зорчиж явах ёстой ажээ. Хөлнөөс халуун чулуун шал жигнэнэ. Нэг их таатай биш санагдана. Сүмийн үүдээр гуйлагачид зөндөө агаад өнөө халуун чулуун шалнаа хэрзийж хор­чийсон биеэ наан хэвтсэн нь улам л лайтай мэт. Орогч гарагч гадаад хүмүүсийн зүг туйлын хэцүү харцат нүдээр царайчлан өндийж, алгаан дэлгэхийн дээр зарим нэг нь зоосон мөнгө шидлэхэд ха­тин­гар хар гар даруй хам­химуй. Тэр зоос хэдэн ширхэг будаа болох бол гэж бодохын сацуу, будаандаа хүрэх бо­лов уу гэмээр эцэнхий бие нь бие зарайлгана. Хүн айж ичих, цочин агдасхийх түмэн­тээ боловч, гуйлгачин ядуу­гаас, тэр дундаа Энэтхэгийн гуйлгачин ядуугаас илүү илүү бие зарайн эвгүйцмээр шиг ээ. Чулуун шалан дээр нав­тарга адил байх тэдний хажуу­гаар, цатгалан цатгалан ца­гаан үнээд тохуутай байна шүү гэмээр задгай баан алхалах агаад энэ гайхам­шигт сүмийн энэтээ тэнтээ хар хэрээ дураар нэг гуаг­чих нь юуны ёр вэ гэж бодогдмоор. Сүмийн урлал, хийц гайхамшигтай. Хүний хийс­нийг хүндлэх хэнд болов үнэндээ гайхам бишрэлийг төрүүлнэ дээ. Тийм үлэм­жийн бишрэл төрүүлэхийг бүтээгч, энүүхэн хаалганы цаана хэвтээ гуйлгачин эмгэнээс ч төрсөн үү, хэн мэдлээ. Эдний л удам су­дар, өвөг дээдэс шүү дээ гэдэг нь маргаангүй юм аа. Хүн төрөлхтөн бүхий л түүхэндээ бүтээгч байсан. Энэтхэгийн ард түмэн хам­гийн их бүтээгч ард түмний нэг байсан нь энэ сүмийн жишээнээс харагдана. Чу­луун сүмийн халуун шал үүнийг сануулах мэт хө­лийн улаас жигнэнэ. Сүм дотор хөөрхий нэг хөх заан байлаа. Жуулчдад үзүүлэх, тэдэнд тал засуулахаар түүнийг энд хаджээ. Хойт хөлнөөс нь гинжээр тавгалчихаж. Амьд зааныг анх удаа ойроос харж байгаа маань энэ. Биеийн нь арьс хөхөлбий болоод зур­гадугаар сарын чилдэн хөх тэмээдийг санагдуулна. Зааны нүд хундаган чинээ, тэр том биед ийм жаахан нүд заяах гэж. Зааны чих дал модын мөчир адил салбан далбан, лай л болмоор. Зааны хөлийн тавхай тэгшхэн тайрсан царсны суурь лугаа адил, хумс нь загийн үндэс мэт. Зааны бие эртний хаадын сүйх лугаа уудам, заасан дохис­ноор хөдлөх нь далайн давал­гааг сэлүүрээр удирдахын адилаа. Үргэлжлэл бий<br /><br />Зааныг их ичимхий амьтан гэнэ. Тэр Энэтхэгийн ард түмний дунд тархсан инээдтэй гэмээр домгоор тайлбарлагадана.<br /><br />Өнөө муу ичимхий зааныг тань нэг тийм шөвгөр, эр хүний бэлэг эрхтэн адил шөмбөгөр чулуунаас уячихна л дээ. Тэгэхээр нөгөө их биетэй амьтан чинь ичээд, хөдөлгөөнгүй зогсчихдог гэнэ. Их ухаантай амьтан болоод тэгдэг юм болов уу. Хөгийн наргиантай инээд хүрэм гаргалгаар бол тэрхүү том амьтан “бэлэг эрхтнээс” аргамжигдсанаа үзээд, биеэ барьж, түүнийг нь таслаад хаячихвий гэсэндээ тийнхүү хөдөлгөөнгүй зогсох нь л дээ. Өнөөхөн би энэ зааныг хойт хөлнөөс нь тавгалчихсан байна лээ гэж уншигч танд хэлсэн дээ. Тэгээд өнөө тавгалсан зүйлийг нь харвал бахим том гадас байлаа. Зааны тавгалаатай хөл болон, өрөөсөн хойт хөл хоёр нь тэнд бараг нэг цаг болоход огтхон ч хөдөлсөнгүй. Өнөө наргиант домог үнэн дэг шүү гэж бодогдож байна. Тэр гадас яах аргагүй бэлэг эрхтний хэлбэрийг орлож байна. Заан гэж, хөөрхий нэг ийм уяхан, ичимтгий, дөлгөөхөн сайхан амьтан байдаг ажээ. Чидамбарам Натаражарын үндсэн сүмээр орлоо. Тэр чигээрээ чулуун урлалаас тогтсон доторхи орчин нь аймаар чиг, гайхан биширмээр чиг. Тэнд нэг хүү хүн хүнээс гуйлга гуйж харагдана. Эхлээд баруун гараараа ходоодон тушаагаа дохин зааж, “ Энд юу ч алга” гэж ойлгуулж байна. Тэгээд ам руугаа зааж, юм идэх хэрэгтэй байна гэсэн агуулгаар баруун гарынхаа гурван хурууг үзүүрээр нь нийлүүлэн барьж, уруулаа давуулан дохиж байна. Энэ гурван хуруу их учиртай. Энэтхэгчүүд хоолоо баруун гарын гурван хуруугаараа идэх юм. Том пял тавган дээр авсан хоолоо будаг найруулж буй юм шиг гурван хуруугаараа баахан хутгаж хутгаж идэхийг харахад дасаагүй болоод тэр биз дээ, аятайхан биш санагдана. Улаан алгатай хар гарын хуруугаар цав цагаан будаа, шав шар сүүмс холилдуулчихсан идэхийг харахаар үнэхээр жаахан тиймхэн дээ. Гэвч гараар бүгдийг хийдгээс яахав дээ. Баруун гарын гурван хуруугаар хоолоо иддэг бол зүүн гарын гурван хуруугаар боловсруулаад ялгасаныг цэвэрлэдэг гэж байгаа. Том том буудлуудад бол ариун цэврийн цаас байж байна аа, харин айл юм уу, нийтийн бие засах газарт суултуурын хажууд тусдаа нэг цорго, домботой ус байж байна. Үүний тусламжтайгаар зүүн гарын гурван хуруу ариун цэврийг сахина. Үүнийг нь бодохоор бас л нэг хямсганамаар болгочихно. Гэвч энэ бол энэ газрын л соёл дадал. Бид хонио өрлөж байгаа нь тийм ч аятай харагддаггүй нь ойлгомжтой. Энэтхэгийн тал нутагт өглөө хүмүүс нэгэн жижиг гүц бариад эмбүүлээсээ гардаг байна. Арынхаа сөөгөнд ороод алга болж хэсэг байгаад буцаад гараад ирнэ. Алга болоод байсан хугацаандаа өнөө гүцтэйгээсээ ариун цэвэр сахих бүгдийг амжуулдаг байна. Буцаад урцынхаа зүг явахдаа хавь ойроор нэг байх ногоон уснаас “Цайгаа чаная аа” гээд хутгаж аваад буцдаг байна. Амьдрал бол, тал нутгийн Энэтхэгт ийм шүү дээ гэж Ж.Гэндэндарам ах хэлэвэй. Бид тэндээс Тричи хотын зүг явж байлаа. Замд хэд гурваараа ямар нэгийг дуулалдан хөсөг тэрэг болсон явган нүцгэн хүмүүс байсхийгээд л тохиолдоно. Тэд бол мөргөлчид гэнэ. Хэзээ ч хүрэх нь бүү мэд, юуны тулд ч тийн яваа нь бүү мэд. Явж явж байгаад унтчихна. Өглөө нь босоод өнөөх дуулагнасан чигээрээ цааш явж одно. Энэтхэг бол аугаа их шашинжсан орон юм. Сүсгийн орон юм. Тэр их шашинжил, сүсэглэл нь аквариумд том жижиг, хортой хоргүй асар олон могойг нэг дор хийгээд түгжвээс нэг нэгийгээ барьж идэх мэт эрсдлийг бий болгосоор ирсэн шиг санагдана. Шашин, сүсэг бол тэдний итгэл үнэмшлийг сая сая жил эзэгнээд, эдүгээ ч оюуны нь оройг хаанчилан захирч яваа юм уу даа. Би Энэтхэгийн их ихийн амьдралын зах зухханаас зурах төдийг уншигч тантайгаа хуваалцаж байна. Тэдэнд хэдий ийм уйтан, хэцүү гэмээр амьдрал буй ч, өнөөдөр энэ орон соёл, хөгжлийн олон талт үзүүлэлтээрээ дэлхийд тэргүүлж байна. Ченнайн захын интернэт кафед ороход түүний хурд, хэрэглээний идэвхижил үнэндээ гайхмаар. Товчны үзүүр хүргэв үү, үгүй юү, дараагийн үйлдэл нэхнэ. Тэр кафег өнөө л нэг уйтан харцтай хөвгүүдийн нэг ажиллуулан байна. Энэтхэгт архи ууж, тамхи татсан хүнийг энэ өдрүүдэд нэгээхэн ч харсангүй. Тэнд аавтай хүмүүс эдгээрийг хэрэглэдэггүй байна. Энэ үүднээсээ энэтхэг аавууд их азтай хүмүүс бололтой. Аав нь хүүгээ согтуу явахыг эс үзнэ гэдэг сайхан хэрэг бус уу. Аав нь хүүгээ амьдарч чадах нь уу, үгүй юү гэдгийг харж суух нь сайхан хэрэг бус уу. Харин манайд, амьдрах, чадахаа мэдээгүй байж, архи тамхины амтанд орцгоосон нь хэд билээ дээ, та минь. Энэ мэт хар аяндаа л бодогдож явлаа. Тричийн гудамжаар нэг сармагчин. Тэр сармагчин хүнээс ер айхгүй бөгөөд, нэг л их гуниг болсон амьтад сууцгаах юм. Таг элгээ эвхэж, зовлонд хүлүүлсэн амьтад. Нэг муу ягаан царай, дарвайсан ам, матийсан сүүл, эрвэн сэр шар үс түүнийг туйлын доожоогүй харагдуулна. Энэ их халуундаа цөхрөөд байгаа юм уу, үр хүүхдээ өрөвдөөд байгаа юм уу, өр алдсан хятад шиг байх өнөө сармагчингууд чинь нэг харахнээ нь буцаж буй жуулчдыг далламар болон үдэж байв шүү. Би харин тэр мөчид , дуучин Д.Болдын тоглолтод орохоор хөтөлбөрөө орхин Улаанбаатар руу яаран буцсан DZ man хэмээн алдаршсан тоймч Б.Дашзэвэг ахыгаа шөнийн гүнд нойрмогоор үдэн даллахдаа манайхан иймэрхүү юмнууд зогсоцгоож байсан байхдаа гэж бодоод инээд хүрлээ. Ингээд эх сайхан нутаг руугаа буцахын өмнө бидний таван нөхөр Кумана хэмээх сайхан сэтгэлт энэтхэг залуугийнд хонолоо. Тэдний эхнэр хүүхэд Сингапур яваад эзгүй, бид хэд чухам тарайж өглөө дөө. Хонь гаргуулж, айраг сөгнөсөн шиг юм боллоо. Боловсролтой, шүлэг найрагт үлэмж дуртай тэр залуу, улирагч жил Монголд ирээд гүүний айрагт багахан хугацаанд бузгай орсон гээд байгаа юм. “Horse milk” гээд эрхийгээ гозойлгоод байх нь тэр. Кумана маань хэдийдээ юм, хонины мах олж ирээд чануулжээ. Энэтхэг виски гаргаад тавьж байна. Нагац эгч нь гээд нэг сайхан эмэгтэй, юу хэрэгтэй вэ, би та бүхэнд үйлчилж байгаадаа баяртай байна гээд л. Хачин сайхан үдэш боллоо. Куамана өөрөө виски ер уудаггүй гэнэ, энэ үдэш харин ганц нэг татаатахлаа. Тэр бид хэдтэй элдвийг ярилцаж, сэтгэл санааны нь хүлэг Монголд давхиж явна. Тийнхүү шөнө дөл болгоод Кумана маань сайхан хар нүдээ очтуулан, цав цагаан шүдээ гялалзуулан “Сайхан амраарай” гээд өрөөнөөс гарлаа. Тэр ууч зөөлөн, амирлангуй гүн, эелдэг дотно, ухаалаг номуун харцаараа уйтанхан дорнын хөвөөнд өнгөрүүлсэн халуун өдрүүдийг сэтгэлд минь хэзээ ч мартагдашгүйгээр болор талст сацруулан барлавай. Дэви минь, Кумана минь,саран мандмал нэгэн сайхан үдэш сэтгэлийн талст нийлүүлж уулзахын ерөөл тавья, дорнын уйтан Тамильдаа.<br /><br />Улаанбаатар-Бээжин-Бангкок-Ченнай- Улаанбаатар. <a href="http://www.dailynews.mn/modules.php?name=About&new_topic=23">Баастын Золбаяр</a></div><br /><br /><div>Tuesday, September 25 </div></div>Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-1952789508299137155.post-33750763771510032712008-11-01T01:37:00.000-07:002008-11-01T01:41:27.749-07:00Хавар айУлирч буй онд “Гэгээн хэсүүлчин”, “Уйтан дорнын талст”, “Өмнө цэцэрлэгт”, “Үлэмжийн орчлонд удаан амьдарна буюу Урианхай ахын үсэн хаврын салхинаа намирахуй” бүтээлүүд бичиж, уншигчдын талархлыг хүлээжээ. Өнөөдөр өвлийн дунд сарын шинийн зургаан. Мөдхөн хавар айсуй. Б.Золбаярын хаврын сэдэвт бүтээлийг толилуулъя, таалан соёрхоно уу. Харлаг хоньтын уул хавар болохоор зүүдлэгддэг нь хачин. Хашааны тэрүүхэнд халгайн ганц бут ургадаг нь бодогдоно. Хавар надад ингэж Харлаг хоньтын уул, халгайн ганц бутнаас эхэлж ирнэ. Гүвээ толгодын зайвраар улаан үхэр сажилна. Хэд гурав алхаад зогсож амсхийнэ. Амс­хийх­дээ алсын цайдам дахь худаг руу харна. Алс цайдам дахь худаг аяган нүдэнд нь дурайна. Шар тэмээ шавагны үндэс булга татаж хивнэ. Булга татахдаа бурантгаа хазах шиг угзчина. Бурантганд нь хамхуул шилбүүр­дүүлж хөөрнө. Хөөрсөн хамхуул алтан наранд шингээд нэгтгэгдэх шиг бөхний нь дээр бөмбөлөгтөнө. Бөх нь уначихсан тэмээнийхээ нурууг нь голлохоор бөөрөнхий том нэг бөхтэй тэмээ шиг хараг­дана. Ирэх зуны явдлыг зөгнөж эм­гэд гаднаа нарлана. Илүү гэр их гэрийн хооронд явж энэ тэрхнийг хийнэ. Тэгээд гэртээ орж тээрмийн буудай хуурна. Тэднийхээс тэр дороо л шинэ гурилын үнэр түгнэ. Түүнийг нь цайнд хөвүүлж уухаар өвгөн нь гаднаа бууна. Уул талын цас хайлна. Ар сэрвэн, хяр хэцийн цас бүргэдийн зогдор шиг үлдэнэ. Сэр бар бараан адуу цасны наахнатай. Хэний адуу бол гэж худаг дээрээс хүмүүс дурандана. “Хэн юм бэ, чиглээд давхичихлаа, унаагаа юүлэх нь” гэж ярилцана. Дөргөн нуур гялалзан мөстөж харагдана. Дүлий хүн сонсмоор их чимээтэйгий нь гэж тэндээс ирсэн хүн ярина. Хагарч цуурч байгаа нь тэр юм гэнэ лээ. Хажуухан нь байгаа мөртлөө Цээлийн эндээс сонсогдохгүй юм. Харагдах нь ойрхон ч, хол л байх юм даа. Ягаан гүвээний энгэрт ягаан ямаа ишиглэнэ. Яв ягаахан ишиг халиан дундаасаа босно. Ямаан харганын бутанд ороолгон, гуя­дуулан тэнцэнэ. Яг тэр мөчөөс туурай нь эвэршиж эхэлнэ. Ямаа болж эхийнхээ араас даган яваад өгнө. Бүдүүн хурууны үзүүр энхэл донхол замтай. Бүрхээр шиг ачаатай машин тэрүүгээр явж харагдана. Бүдүүн хурууны үзүү­рийн нэгэн хаваржаанд айл ирж байгаа нь энэ. Бүгтхэн дуу нь төдх­нөө аниргүйд шингэнэ. Бүр­хээр шиг ачаагаа буулгаад, ханаа дугуйлж эхэлсэн л. Бүрий бо­лохоос өмнө утаа үнэртэж, хонь нь хотолно л. Хар Улааны шилд хаврын тарвага хошгирно. Хаана, аль ичээн дээр байгаа нь харагдахгүй. Хавь ойрт үнэг чоно үзээ юм болов уу гэтэл үгүй мэдэгдэнэ. Хавар ирээд ичээнээсээ гарав гэж л дуулгаж буй юм уу даа. Судаг дагаж хоньд бэлчинэ. Сул өвс бутны унги руу шигдэвч салхины аясаар задарна. Судгийн бутны унги руу хонь ямаа сөхөрч өвдөглөөд сул цагаан өвс түүж иднэ. Судаг жалга ногоортол сөх­рөн сөхөрч явсаар сулбага салбага гишгэтлээ ядарна. Үдэш хотонд ишиг хурга май­лал­дана. Өл онийн жимээр эхэс нь бас майлсаар ирнэ. Өөвөн шөөвөн жороолон хургасна. Үлгэж нудчихад нь тээршааж сөхөрсхийн хэвтээд өгнө. Гандсан уулс салхин шанхтай. Ганга хунхын цас чимээгүйгээр хайлна. Гантай зун боловч цэцэг нэгэн ургахаар шингүүр авна. Гархи зоос гээгдсэн мэт даваа гүвээнээс гялбалзана. Дов ширэг боролзон борлоно. Тойроод хялман хялман шар устана. Намар мөсөнд дарагдсан даавууны өөдөс хөвнө. Нар ээвэр­лэж усхан нь ууршихаар намуу­хан хуйнд дэрвэн одно. Сумын төв чимээ аниргүй. Шуурга салхи болохоор утасны нь мод дүнгэнэнэ. Шүүтиг маатиг хөвгүүд тоглохоор сүнгэнэж, шун­ги­нах дуу бас гарна. Сумын төвийн байшингуудаар цуурайтна. Сургууль цэцэрлэг эл хуль болно. Яав, машин явахаар сум доргих шиг чимээ гарна. Хуучин муу агуулахын тоостой цонх сар­жиг­натал дуугарна. Сумын улаан булангийн үүдэнд сар сар мотор дуугарна. Хүн үзэж байгаа юм уу, үгүй юм уу бүү мэд кино механикчийн өрөөнд тамхины гал улалзана. Үүд хавиар нь хүн амьтан ер үзэгдэхгүй. Нугас цуурга гажсан сэнсрээ модон хаалга нь нааш цааш салхи­наа савлана. Тэгтэл хальсаа эх­нээс нь тавьчихаад кино механикч гарч ирээд довжоон дээрээ сууна. Тэгээд өврөөсөө мамбсааны хайр­цаг­тай тамхи гаргана. Гаргаснаа алган дээрээ тавиад таган дээр нь тогшино. Тогшисноо мушгисхийн эргүүлж онгойлгоод, тагаар нь үйслээд довжоон дээр тавина. Түрийнээсээ эвхэж хийсэн сонин гаргаж ирнэ. Эвхээсээр нь ураад тамхи ороох цаас бэлдэнэ. Өөлж урна. Өөлж урснаа амандаа хийнэ. Тэгшхэн цаасандаа тамхиа ороо­но. Ороосон тамхиа хоёр долоов­роо­роо чиглэж савхлана. Тэгээд шив шинэ бүтээсэн янжуураа хэлээрээ шилэмдээд цавуудан наана. Тэгэнгүүт амандаа зуугаад асаагаад авна. Тэр маш удаанаар шунаглан сорно. Тэрийгээ хамраа­раа мушгируулан савсуулна. Тэг­тэл дотроос хүүхдүүд шуугилдаж, “Бадаг, бадаг” гэж хашгиралдана. Дараагийн хальсыг дамардахаар тамхиа баагиулсаар ороод яв­чих­на. Айл гэрүүдээс түн түн бүдэг бадаг чимээ гарна. Аргал хоргол түүж ганзагалсан хөх улаан яавууд үзэгдэнэ. Үдэш айлуудаас борцтой хоолны үнэр хамар нэвт ханх тавина. Өнөө бүдэг бадаг түн түн чимээ чинь өдөр борц нүдээд байсных байхгүй юу. Сургуулийн хүүхдүүд ирэхээр сум дуу шуутай болоод явчихна. Бүдүүн ногоон машинаас байрны­хаа гадаа асгаран буухдаа л шуугиулаад эхэлнэ. Нойрмоглосон дотуур байр сэрнэ. Улаан хацартай хүүхдүүд боов шоовтой уут, хайрцагхантайгаа зөөнө. Тасаг тасагтаа төвхнөөд авна. Ирснийхээ маргаашаас охи­дууд дээс тоглоно. Байрныхаа наран ээвэрт ингэж тоглоно. Өндөр нам охид дээр дээр үсэрнэ. Үсрэ­хэд нь хөх, ягаан, улаан, шар туузтай үсний нь цэцэглэл өөд уруугаа сугсчигдана. Охидын солонго тэнд бүрэлдэнэ. “Байрны багш ирж явна” гэж нэг нь шивэг­нэнэ. Өнөө “солонго” тэр дороо сарничихна. Төдөлгүй дахиад багшийг далдармагц гэрэлтэн хурна. Хөвгүүд тэрүүхэнд тойрч зог­соод тэвэг тоглоно. Хөлөө эцмээр өшиглөнө. Өшиглөхөд нь бүгд хамтаар тоолно. Өөр нэгэн нь залгуулаад бас өшиглөнө. Хаврын хөх салхинд хөх тугалган тэвгээр хашааны шороо босгон өдөржин тэд тоглоно. Гутал гэж гурилан шороо. Хувцас гэж бургимаар тоостой. Хөвгүүдийн хавар Чанд­маньд ийм. Төдхөн түнгэ ширэг нялхарч ногоорно. Түүн дээр хичээл ун­шихаар хүүхдүүд очно. Хоёр гурваараа дээл нөмөрч ширгэн дээр хэвтэнэ. Хичээл уншихаасаа хэн тэнд байна, тэр тэнд байна гэж бүртгэнэ. Хичээл унших нь тэр л үдшийн болзоо болж хувирна. Дээд доод лагерийн хүүхдүүд чулуугаар байлдана. Тэгж байгаад нэг нь толгойгоо хагалуулна. Гудамжны үзүүрийн хашаанаас Нямдаваа багш гарч ирнэ. “Гурвын А, Б-гийнхэн шив дээ гэж” үглэ­сээр дөхнө. Гудамжны “байлдаан” намжиж хөвгүүд бутарна. Толгой­гоо хагалуулсан “нөхөр” гонгинож дуугараад багшид ховлоно. “Гур­вын Б-гийнхэнтэй тооцоотой” гээд хөтлөхөд нь нусаа татаад дагана. Алтан хараацай шувуу орой­тын дээвэрт үүрээ засна. Ар өврөөр сүлжин мянган цэцэг агаарт зурна. Аль нь гоё юм бэ дээ гэж бодохын чөлөө өгөлгүй арилж одно. Үдэш хөвгүүд охидтой уулзаж тоглохоор айлын хашааны үүдэнд очно. Үүдээр нэг нь хэнэг ч үгүй шагайгаад “Алимаа гараад ир” гэнэ. Тэдний гэрийн хаалга мэлс­хий­тэл онгойж чийдэнгийн гэрэл дотор хүн гарч ойртон иртлээ танигдахгүй. Тэр хүн Алимаа байвал уулзана, биш бол буцаад харанхуй руу гүйнэ. Холоо очоод баахан инээлдэнэ. “Одоо хэнтэй уулзах вэ” гэлцэн дөжгөнө, гэнэх­нээс гэнэхнээр. Сумын хуучин муу мотор тэгс­гээд унтарна. Сарлаг олноороо сааглан хуухирч байгаад чимээгүй болох шиг таг болно. Сар мандсан нь сая тод гэрэлтэж илүү тодорхой болно. Тэрүүхэн доод хашаанаас нэг жингэр үнэгшиж хуцна. Жийгаж гангинаад зэвүүн муухай дуугаар улина. Хажуу гэрээс “Хүүхэд айчихлаа, яадаг улиан бэ” гэж нэг хүн уцаарлана. Сарны цагаан сүү асгарсан шөнө хүүхэд цочин уйлах нь сонсогдоно. Сайхан ээжийн нь намуухан бүүвэй аргадан аялгуу­лах дуулдана. Сартай шөнө цоч­сон хүүхэд тайтгаран унтах нь мэдрэгдээд, сайхь эхийн бүүвэй алгуур ал­гуур­хан бүдэгшсээр сая чимээ­гүйд уусна. Шөнийн сумын хэдэн байшин сондор хагачигдсан мэт энтээ тэнтээ цэгээнтэнэ. Сумын төвийн шөнө өдрөөсөө гоё юм гэж бодог­доно. Тэгтэл нэг машин гэрэл улалзуулан давхисаар ирээд эмнэлгийн гадаа ирж зогсоно. Шургуу юм уу, Шуурайгийн нэг айлд хөгшний бие тэнхээрхлээ гэж өдөр дуулдсан. Шургуу ороод ирэхээр болчихож дээ, орой эрт явсан юм чинь дээ. Сунайчихаад, жолооч нь л бололтой, тамхи асаах нь уу даа, чүдэнз зурах чимээтэй. Төдөлгүй үүр цайна. Төгөлдөр нэгэн хаврын өдөр эхэлнэ. Түрүү­чийн өдрийн бүхэн давтагдана, эс давтагдана. Төө цагаан өвс, төлөг шүдлэн сульдана. Өдөр уртасч, өвгөд эмгэд цайсна. Өрхний оосор өгөршиж, өл халзан ат үнсэн дээр хөрвөөнө. Үзүүрсгэн дээл халуудна. Өглөө­нөөс орой болтол үхэр адуу худаг руу цувна. Өөр өөр олон хаврын жим хүмүүсийн сэтгэлд тодорч бүдгэрнэ. Нарийн хурууны үзүүрт өн­чин мэт ганц зээр янзагална. Үдэш нарны доогуур гүвээ хор­мойвч­лон уруудна. Гөлөөн ус ховил хунхад зайрмагтсаны ир­мэгт ирээд, гоо хөлийнхөө ту­руугаар нэгэн хоёр тогших төдий гишгэ­лээд буцна. Гогцоорч амгайвч­лалцсан ха­заарт бут руу горхи шингэх шиг хэвтээд өгнө. Орог халиун янзага ооч дор нь хярна. Дэнжийн аргал халтартан бууралтаж хатна. Цэгээн чулуу цасны хайлмагт зүлгэгдэж солир болно. Хавар аялгуу, хавар ай.<br /><br /> <a href="http://www.dailynews.mn/modules.php?name=About&new_topic=23">Баастын Золбаяр</a><br />Sunday, December 16Б.Золбаярhttp://www.blogger.com/profile/14311048497696077081noreply@blogger.com3