ЖАХАРАНДА ЦЭЦГИЙН ГЭГЭЭ

Бээжингээс хөөрч зургаан цаг ниссэн онгоц маань Делид нэгэн цаг түр буудаллаад цааш Аддис Абебад буутал даруй долоон цаг зарцуулагджээ. Эрт тэр нэг цагт Бэгзийн Явуухулан энд нэгэнтээ ирсэн юм билээ. Энэ удаа харин спикер Дамдингийн Дэмбэрэлээр ахлуулсан хэдэн монгол ирэв ээ. Наймдугаар сарын сэрүүхэн сэвшээт, мөн тийм атлаа дулаахан өдрүүд Монголд жаргалыг өгүүлэн байдаг даа. Яг л нэг тийм үл ялиг сэрүүвтэр боловч таатайхан өег дулаан нь аяндаа мэдрэгдэх Этиоп нутгийн ийм нэгэн өглөө ажээ. Угтаж тосогсдын өгсөн цэцгийн анхилам үнэр зуны сайхан цагийг эрхгүй санагдуулаад, тэртээд үлдсэн эх нутгийн агаар салхийг тэрүүхэн хооронд санагалзуулах нь эх нутаг эгнэгт сэтгэлд аргамжаатайн татлага буйд эргэлзээ юун.
Африкийн Эвэрийн сайхан нутаг
Алс холын Этиоп орон
Анхны учралаар сэтгэл булааж
Ах дүүгийн барилдлага барив
Б.Явуухулан гуайн ингэж бичсэн шүлэг бий, тэртээ өмнөх 1979 онд. Яг энэ Аддис Абебад гэж тодотгосон нь байдаг. Анхны учралаар сэтгэл булааж, ах дүүгийн барилдлага барив хэмээн ийнхүү шүлэглэсэн нь сая өмнөхөн амхаар бүсгүйн барьсан цэцгийн үнэр тэр цагт бас найрагчийн сэтгэлийг хөглөснөөс улбаатай биз. Анхны учралыг гэгээн сайнаар бэлгэшээх, ах дүүсэг сэтгэлээр хичээмжлэх нь монгол хүний ёс. Цайг нь уувал ёсыг нь дагна хэмээн бидний монголчууд өнө эрт үүнийгээ тунхагласан улс. Юутай ч энд өнгөрүүлэх цөөхөн өдөр этиоп ёсыг сахиж, усыг уух өдрүүд билээ.
Этиоп цайны орон ажээ. Эндхийн цай сайхан. Уугаад байм сайхан цай байдаг даа. Тийм уугаад байм сайхан цайг энд ууж мэдлээ. Хандшаад, амтшаад тунгалаг татах нь бүүр нэг өөр.
Этиоп далайд гарцгүй орон. Зүүн хойт, өмнө талаар Сомалитай хиллэнэ. Далайд гарцгүйг нь тохуурхах шиг далайн дээрэмчдээрээ алдаршин оршино. Чанх өмнө талд нь Кени орон. Этиоп, Кени хоёр бол хүн төрөлхтний спортын дээд тэмцээн олимпод алдарт хурдан гүйгчдээрээ үзүүр түрүү булаалддаг. Бээжингийн олимпоос гэхэд этиопчууд алтан медалийг хосоор нь авсан бөгөөд аваргуудаа үндэсний хэмжээнд баярлан угтан авч байсны бичлэгүүд телевизээр гарна. Энэ тухай зурагт хуудсууд эдүгээ ч Аддис Абебагийн гудамжаар наагаастай. Этиопийн баруун талыг Судан орон бүчэн орших агаад хойт талаараа Эритреа, Джибути улсуудтай хиллэнэ. Этиопт амар тайван байгаагүй цаг бас бий. Өмнөх зууны дундуур Итали өөрийн эзэмшил Сомали, Эритреа улсаас довтлон, элэгнээс нь, эгэмнээс нь хазаж, улмаар 1936 оноос хойш бүхэл бүтэн таван жил эзэрхийлэн оршсон юм билээ. Үүнээс үүдэн Их Британид дүрвэн гарсан Хайлэ Селасси хааны авьяаслаг удирдлага, хамтын ажиллагааны үр дүнгээр хөдөлгөсөн Британийн болон Хамтын нөхөрлөлийн зөвлөлийн цэргийн хүчээр Италийн энэхүү ноёрхлыг устгасан түүхтэй. Хайли Селасси хааны хөшөө эдүгээ Аддис Абебагийн төвд яг манай Сүх жанжны хөшөө адил нар ургах зүгт тэмүүлэн сүндэрлээстэй. Морь унаж хөшөөнд мөнхөрсөн энэ хаандаа этиопчууд гойд хүндэтгэлтэй нь анзаарагдана. Б.Явуухулан гуайн,
Африк тивийн махир өнцгийг
Африк тивийн эвэр гэх юм
Амьдарч тэнд идээшсэн хүмүүсийг
Африкийн Эвэрийн хүмүүс гэх юм гэж бичсэн билээ. Африкийн Эвэрийн хүмүүс амар жимэрийг
эдэлсэн нь манай хувьсгалаас даруй хорин оны дараа байгаа биз. Үүнийг нь анзаараад ч, бэлгэшээгээд ч тэр юм уу, Явуу гуай,
Эвэр гэдэг тэргүүнд ургаж
Эх биеэ хамгаалдаг билээ
Эх биеийн тэргүүнд ухаан байж
Бүх биеэ жолооддог билээ гэж шүлэглэжээ. Үнэхээр ч Этиоп тивийнхээ анхны тусгаар тотнолоо
олсон орон, эдүгээ Африкийн эдийн засгийн холбооны төв болж буй зэрэг эрэмбээрээ жолоо юуг нь барьж байгаа талтай.
Этиопийн бахархал кофе. Бас л нэг төрлийн цай биз дээ. Энэ улсын гадаадад гаргаж зардаг хамгийн гол бүтээгдэхүүн нь кофе. Сайхан юм хүнд өгсөн хүн маадгархан байдаг даа. Түүн лүгээ нэгэн адил кофегоо өгчихөөд чухам нэг маадгар байх сэтгэл ханамжийг эх орны газар шороо, уул ус тэдэнд өгчээ. Этиопийн кофены амт чанарыг зүйрлэж хэлбэл, дориун тарган хонины шинэ махаар хийсэн хар шөлтэй, эсвэл намар цагийн таанын айрагтай адил юм. Нуугисан хар юм байна билээ. Өглөө нэг сайн уучихбал бүхий л өдрийн туршид дэрмэс дэрмэс сэргэлэн явуулах даг шүү. Яагаав, намрын сэрүүн өглөө сэнгэнэсэн сайхан айраг хоёр хулыг уучихаад адуундаа мордоход ямархуу байх билээ, тийм сэтгэгдэл төрүүлэх л дээ.
Этиоп бол энхэр гэгээн цэцэгсийн эх орон. Аддис Абеба нь шинэ цэцэг гэсэн үг юм билээ. Тэгэхээр Этиопийн нийслэл Шинэ цэцэг. Шинэ цэцгийн хот юм. Хотын гудамжаар явахад элдэв олон цэцэг хуарлаж, эрвээхий босон суун нисэх нь үзтэл таатай. Цэцэгсийн өнгө тоогүй янз болоод гагцхүү бадрангуй сайхан тэмүүллийг, эелдэг гэгээн сэтгэлийг төрүүлэх нь сайхан. Бид Гэгээн гурвалын сүм хэмээх нэгэн газарт очсон юм. Тэнд дэх үзэмжит цэцэгсийн дундаас нэгэн ягаан цэцгийг бүгдээр таашаан ярилцсан билээ. Тэр бэхэн ягаан цэцгийн нэрийг жахаранда гэх нь уянгалагхан. Жахаранда зайгүй баглайлгасан мод ягаан ямбуугаар бүрчихсэн мэт харагдана. Бас яв ягаан зааны хондлой зоо лэглийх мэт харууцыг төрүүлэх бөлгөө. Их хурлын дарга маань тэрүүхэнд сулран унасан тэрхүү цэцгийн нэгэн бяцхан дэлбээг аваад, тэмдэглэлийн дэвтрийн завсартаа нандигнан хийнэ билээ. Түүнд илэрхий таалагдаад, эрт өмнийн яруу сайхан бодол төрүүлсэн үү, эсвэл шинэ тунгалаг санааны хөрөнгө болсон уу, монгол төрийн тулх нуруу энэ эрхмийн энгийн болоод эрхэмсэг царайд инээмсэглэл төрүүлсэн нь ингэж бодогдуулав. Цэцгийн сайхныг Монголоосоо түүлээ гэж дуулдаг сан. Цэцгийн сайхан Этиопт бас байна аа. Ямар сайхангүйдээ л энэ гоёмсог цэцэг нь Этиопийн экспортын тэргүүн бүтээгдэхүүнүүдийн нэг болох билээ.
Ирланд гаралтай, Аргентины хүүхдийн болон хөгжмийн нэрт зохиолч Мария Елена Волшийн “Жахаранда” нэрт дуу бий.
Зүүнээс барууныг бүрхэн цэв цэнхэрээр дуслан зүсрэх нь жахаранда цэцгийн бороо
Тэнгэрийн хаяаг дүүргэн торгон ягаан цаас хөөсрөх нь жахаранда цэцгийн гэгээ гэсэн мөрүүдтэй. Тийм ээ, жахарандагийн үнэхээр тийм дусал дуслын цэнхэр дэлбээгээр зүсэрч, ягаан торгон цаас хөөсрөх лугаа адил шүхэрлэн байх нь үзэсгэлэнтэй.
Аддис Абебад зуу нилээд гаруйтай Элчин сайдын яамд буй юм билээ. Бидний буусан “Алтас Интэрнэшнл” буудлаас холгүйхэн Буркино Фасо, Намиби улсуудын Элчин сайдын яам байрласан харагдана. Олон Улсын Парламентын Холбооны ерөнхийлөгчөөр намиби хүн ажилладаг юм билээ. Бид тэрхүү ноён Тео Бен Гурирабын толгойлсон их байгууллагын хуралд ирээд их Африкийн энэ мэт сонин сайхнаас та бүхэнтэйгээ хуваалцаж байгаа нь энэ билээ л.
Аддис Абебадаа илжиг тууж, хонь хөтөлсөн шигээ уугуул энэ нутгийнхан маань аж төрнө. Иргэншил, хөдөө хоёр зэрэгцээ нь зарим талаараа бидэнтэй ижил. Ерөнхийдөө л нэг тийм борогхон амьдралтай нь юухан хээхнээс харагдана. Хүмүүсийн өмсч зүүсэнд үнэ цэнтэй нь алга. Гудамж талбай, зээлээр буй бүхэн даржиндуу, төдийлөн хээнцэргүй. Идэх юм гуйж, хүүхдээ тэвэрсэн хүүхнүүд мундахгүй. Шашны хоцрогдсон ойлголт, гэр бүл төлөвлөлтийн зохицуулгаа сайн үгүйгээс энэ мэт байдал хавтгайрсан гэх. Гэхдээ үүндээ харьцангуй анхаарч, бодьтой өөрчлөлт хүсч буй мэдээтэй. Хүн ам нь ная орчим сая гэдэг. Энэ нь хөдөлбөргүй тоо бас биш бололтой. Ийм багцааны л гэсэн үзүүлэлт гэж ойлговол буруудахгүй мэт.
Гуйлгачид нь үнэхээр өрөвдөлтэй. Нүд дальдрам байдал алхам тутамд тааралдана хэмээвэл хилс болохгүй. Хамгийн өрөвдөлтэй нь толгойгоо даахтай, үгүйтэй том толгой болсон хүүхэд энгэртээ тэвэрч, эгэмээ дэрлүүлэх тэдгээр хүүхнүүд дамаа бас жирэмсэн байх нь түгээмэл. Тэвэрсэн нэгийгээ яая гэж байхад, хэвлийд дахиад л олдсон байдаг байна. Хүн болж төрнө гэдэг ямархан дээд хувийн явдал болох туай бид янз янзын гоё үгс хэлэлцдэг. Зүүний үзүүрт арвайн ширхэг тогтохын үлгэрээр жишдэгсэн дээ. Гэтэл ийм хувь тавилан хүлээж буй нөхцөлтэй орны хүмүүст энэ зүйрлэл хэт хээнцэрдэх нь ойлгомжтой.
Наян үндэстэн ястнаас этиопчууд бүрддэг. Мөн ийм тооны хэл аялгуутай. Мөн тийм тооны соёл, зан үйлийн ондоошил оршдог байж мэднэ. Энэтхэгт гэхэд тийм л байдаг. Гэхдээ албан ёсны үндсэн хэл нь амхари. Бичиг үсгээ дээлдэг ард түмэн шиг санагдсан даа. Аль ч байгууллагын хаяг нь амхари үг үсгээрээ байна билээ. Хэрэв англиар давхардуулан бичвэл үндэснийхээ бичгээр сийлсэн хаягаа дээр нь байрлуулсан харагдана. Их хурлын гишүүн Р.Раш гуай амхаар хэлний үсгийн тэмдэглэгээг хараад “Халбага сэрээ зүүчихсэн шиг юм гээч” хэмээн хошигносон юм. Нээрээ л, тэгж харагдахаар юм билээ.
Аддис Абебын ногоон цэцэрлэг
Амхаар хэлний уянгалаг яриа
Торомгор бүсгүйн золбоот бүжиг
Тольт зүрхний хайр булаав
Б.Явуухулан найрагчийн “Этиоп орон” шүлгийн мөрүүдийг би энд дурдаад байна. Этиопт монголчууд нэн олноор биш ч, цөөн цөөнөөр очсон юм билээ. Гэвч Явуугаас өөр энэ орны тухай ямар нэг бүтээл, бичлэг үлдээгээгүй шиг. Явуу найрагчийн хэлсэнчлэн амхаар хэл үнэхээр уянгалаг. Жахаранда, Менелик, Менгицу Хайлэ Мариам, Хайлэ Селасси гээд уншихаар уянгалаг байгаа биз дээ.
Менгицу Хайлэ Милам хэмээх энэ уянгалаг нэртэн бол Этиопт цэргийн эргэлт хийж, Дэрг хэмээх хатуу дэглэмийг тогтоосон хүн. Энэ нь өнгөрөгч зууны далан долоон оны явдал. Тэрбээр энэ улсыг удирдсан он цагт зовлон зүдгүүр, харгислал, дайн тулаан, өлсгөлөн хүмүүсийг туйлдуулсан гашуун түүхтэй аж. Харин нэг сонирхолтой баримт гэвэл, Дэрг дэглэмийн үед этиопчуудын ерэн хувь бичиг үсэгт суралцсан юм билээ. Алив бүхэнд сайн муу тал гэж байдаг. Дэргийн буюу Цэргийн Түр Захиргааны Зөвлөлийн дэглэм этиопчуудыг “Боловсролд хэзээд бэлхэн” байлгасны үр дүнг тэд үзэн яддаггүй нь анзаарагдсаныг нуух юун.
Этиопт “Лада” машин ёстой “хогоороо”. Хаана л бол хаана энэ жижигхэн дөрвөлжин машин сойлгоостой. Италийн биш Оросын эзэмшилд байсны улбаа мэт. Орос орон эднийд санаа тавьсан нь их. Аддис Абеба дахь гадаадын анхны Элчин сайдын яам Оросынх. Бас хамгийн том нь. Оросууд эднийд эмнэлэгийн талын нилээд их тусламж дэмжлэг үзүүлсэнийг этиопчууд мартдаггүй байна. Ийм ийм ацаг, аваа өгөөний явдал байдагсанж уу, Африкийн зүүн хойтын энэ улс даяар орос машин хөлөглөх аж. Бас манай нийтийн тээврийн үйлчилгээнд сүнгэнээд байдаг бичил автобус тэнд олон. Нийт унаа хөсгийн лавтай далан хувийг “Лада” энэ хоёр эзэлсэн төлөвтэй. Эдгээр хоёр төрлийн унаа нь дандаа хөх өнгөтэй. Ямарваа ялгаа зааг үүсгэхгүйг илэрхийлсэн юм шиг. Тийм ч байж магад. Харин том оврын, өндөр хүчин чадалтай жип машин ховор талдаа. Байх нь байна аа. Гэхдээ илүү олон харагдах Ланд-80. Цөөнгүй газар очиж үзсэн. Ер нь монголчууд шиг хөлөг онгоцын зиндаатай шахуу машин эдэлдэг улс ховор. Монголчуудын алсын сэхүүн, цамаан зан л чингэж илэрдэг биз.
Этиопчууд машид төлөв даруу хүмүүс шиг танигдав. Бүлээн, зөв хүнийг монголчууд гундуухан, нүдэнд дулаахан хэмээн хэлэлцдэг дээ. Энэ илэрхийллээс гаргалгаатай нэг л тийм дөлгөөхөн чанар этиоп хүмүүст байна. Илүү дутуу хямсагнуур ч юм уу, сээхэлзсэн ч юм уу байдал тэдэнд алга. Харин ч бүрэг ноомой байдал нь өөрсдийгөө дульмаг дутуу илэрхийлдэг, нээлттэй бус болгосон байж магадгүй. Этиопчуудын нүдэнд гайхмаар зориг золбоо үгүй ч, цаад уг мөн чанараараа сайхан сэтгэлтэй байхын гэгээ агуулагдсаныг анзаарч болно.
Буржгар ширүүн хар үс, алаг том нүд болбоос тэдний үндсэн төрх. Бүсгүйчүүд нь нийт олноор нарийхан туранхай юм уу даа. Ер нь тэнд махлаг тарган ховор. Этиоп хүүхнүүдийн гар хуруу савх сүмбэн. Гойд сайхан биелгээ хийх хүний бие галбир ч мөн дөө гэмээр бодлыг төрүүлэх юм билээ. Тэдний бүжиглэхийг үзсээн.
Жавхаалаг, хэмнэллэг байдалтай ч хөдөлгөөний нь хэт огцом, түргэн байдал нь биеийн ерөнхий эрүүл мэндэд тиймхэн мэт. Гэвч тэд бол бид биш. Их Хурлын дэд дарга Г.Батхүүгийн гэргий тэр нэг хүлээн авалт дээр этиоп хүүхэн залуусын бүжихийг харж зогсохдоо “Шувууны хөдөлгөөн, зарим талаараа манай ардын биелгээний шинж төрхийг агуулсан юм шиг байгаа биз” гэсэн нь ортой. Мөнөөх Явуу найрагчийн Аддис Абебад бичсэн “Африк биелгээ” гэж шүлэг байна. Тэнд,
Урлаг өөрийн хэлтэй болохоор
Ухаант ардын бүтээл учраас
Бүжгийн хөдөлгөөн өвөрмөц ч гэсэн
Бүрэн учрыг нь ойлгож суув гээд биччихсэн байна. Яг л бидэн лугаа адил африк биелгээг тэр
нэг цагт өөрийнхөөрөө “уншсан” нь энэ. Түүний тэр үед анзаарсан, Г.Батхүү даргын гэргий хоёрын ажигласан нийцэж байгааг дараах мөрөөс үзэж болно.
Түмний газрын урлагын бүтээлд
Төрөлх ардынхаа биелгээг үзээд
Африк түмнийг үнсээд авмаар
Алаг зүрх минь баярлан догдлов.
Алсын хоёр тивд боловч
Ардын бүтээл ижилхэн байна
Манхан тэнгэр доор африк бүсгүй
Монгол хүн шиг биелдэг байна. Монгол, Этиоп хоёр улс энэ мэт адилсал, ижилслээ дуулж,
шүлэглэн мэдэж явсан цаг нь 1967-1987 оны хоорондох шадарлалын үр дүн юм. Харин сүүлийн хорин жилд баахан зайдуу байцгаажээ. Тус улсын парламентын дарга Т.Тога, Улсын Их хурлын дарга Д.Дэмбэрэл хоёр уулзахдаа урьдын дотно, найрсаг хандлагаа илүү шинээр хөгжүүлэн шатлахаа ам нэгтэй зөвшсөн юм. Ертөнцийг илүү төгөлдрөөр танин нээхэд амхаар хэл, африк соёл нэг хэсэг нь байх гарцаагүй ээ.
Аддис Абебад бэлэг дурсгалын мухлаг дэлгүүр их. Алаг тахь, ороонго гөрөөс, матар, хирс, үсний үхрийн дүрст зормол, сийлбэрүүд голлоно, тэндхийн наймаанд. Ороонго гөрөөсний эвэр, бас барын арьс ч байна. Харин эдлэл болгож чимэглэхэд баахан ургүй янзтай. Арга ч үгүй биз дээ, мухлагын төдий арилжаа наймаатай тэд хаанаас тэр зэрлэг амьтныг агнаад, зүй зохисоор нь төхөөрч чадав гэж. Байгалиас олсон нь тэр биз. Уг нь ороонгийн эвэр ч маягтай эд байна лээ шүү. Гоё гэж. Бидэнд хэлмэрч хийсэн Ашугийн ярихаар бол Этиопийн толгодод ороонго зөндөө гэнэ. Агнавал мянган доллар орчмын төлбөртэй гэж хэлнэ билээ. Ингэж ярихад нь Эрнест Хемингуэйн “Африкийн ногоон толгод” санаанд орно. Алсын хөх суунагт тал руу нь очиж үзэм санагдана. Ороонгийн сүргийг ойроос харж, ойчиж хөрвөөсөн ч газар үл хатгах жадан эврийг нь наранд гялтагнахыг хармаар санагдана. Гэвч аян замын ая эв энэ удаа өөр яваагаас яалтай.
Үндэсний хоол бүхий нэгэн зоогийн газарт саатсан нь Шинэ Цэцэг нэртэй. Этиопийн үндэсний хоол сонихон доо. Уншигч авгай та, мөд тэнд зочлох биз. Угаас этиоп мэт ширээнд нь суугаарай. Урьтаад хэлээд өгье.
Тэд таныг мексик үндэсний шовгор оройт далбагар сүлжмэл малгай шиг сонин ширээнд суулгана. Өнөө “малгайн” оройгоос барьж дээш авбал доор нь яг л жалавч тогоо тавихуйц хүнхэр суурь байх болой. Мөн сүлжмэл. Ингээд хүлээж байхад үнэхээр л жалавч адил царан дээр гурилан дэвсгэр тавиад шарсан мах, чинжүү, сонгино, байцаа, өндөг, төмс тэргүүтнийг овоолон авч ирээд мөнөөх хүнхэр суурьт өмсгөчихнө. Ингээд л тогоо хоол өмнөө тавиулсан хүмүүс ханцуй шамлаад орчихно. Гурилаас нь тасалж авч махаа, чинжүүгээ, сонгиноо боогоод иднэ. Жалавч тогооны дотрыг өвч бүрсэн гурил дуусахад дээр нь асгасан элдэв зоог мөн өндөрлөж, угаах шаардлагагүй цагаан цар үлдэх янзтай. Гурил нь хав хар. Сайн исгэж хийдэг бололтой. Нилээд хүчиллэг, исгэлэн амттай юм билээ. Энэ нь нилээд хүндтэй зочиддоо өгдөг хоол нь байх гэж таасан. Мөнөөх зоогийн газарт залуу хосын хуримын дайллага болж байна. Зочид бүгдээр энэ хоолыг зооглож харагдана. Манайхнаар бол хорхог хийгээд тавьчихсан юм шиг дэлгэжээ. Хоолыг даруулж машид өтгөн кофе ууцгаана. Бүүр нэг бохьшсон өтгөнийг шүү. Ууж дуусуут “Сайхан хооллолоо байна” хэмээгээд гарч одоцгоох ажээ.
Гэгээн гурвалын сүмд орсон тухай өгүүлсэн дээ. Энэ сүмийг тойрон Этиопийн эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцсэн баатарууд мөнх нойрсоно. Дэрг дэглэмийн үед нэг шөнийн дотор тавин найман сайдыг барьж хороож байж. Тэгээд цогцсуудыг зүг бүрт хаяж. Үүнийг бүгдийг нь хожим олж эдүгээ нэгэн том бунханд амаржуулсан нь цэцгээр бүрхмэл. Гэгээн гурвалын сүм бол Аддис Абебагийн хамгийн хүндэт газруудын нэг бололтой. Гэвч энд бас сонин зүйлтэй учирсан. Сүмийн нэгэн чухал ламтай манайхны нэг нь зургаа авахуултал мөнгө нэхдэг юм байна. Гаргаад өгтөл илүү тоотой дэвсгэртийг зааж байгаа юм даа. Хаа газрын санваартанууд заримдаа ийм сонин байдал үзүүлдэг юм уу даа. Хэдхэн хормын өмнө жинхэнэ ариун, гэрлэж бараалаа ч үгүй гэж сонссоныг яана. Тэгээд Гэгээн гурвалын сүм гэсэн гоё нэртэй газар шүү. Гурван гэгээнтэн үүсгэл суурьтай нь шууд холбоотой улмаас ийнхүү нэрийдсэн гэх. Гэгээн гурвалын сүмд ганц нэг гэгээ огоорсон лам нар байгаа даг аа.
Аддис Абеба Тото уулын бэлд оршино. Менелик II хэмээх алдартай хаан байжээ. Тэрбээр энэ уулын оройд анх нийслэлийнхээ шавыг тавьж, улмаар алсын бараа харсан шигээ амьдарч байжээ. Далайн төвшнөөс 3400 метрийн өндөр. Энэ өндөрлөгт амьдрах хааны хатан уулын бэлд байх нэгэн халуун рашаанд очиж ордог байжээ. Рашаан тийш одоход нь харуулдан суух уйтгартай ч байсан уу, хайртай хатнаа тийнхүү бэл рүү нэг, оргил руу нэг явуулаад байхыг тэвчээгүй юү, хаан оргил дахь нийслэлээ бэл рүү татсан нь эдүгээ Аддис Абеба хот бөлгөө. Гэхдээ л Аддис Абеба дэлхийн хамгийн өндөрлөг цэгт байрласан нийслэлүүдийн нэг юм. Тото уулыг өгсч явахад илжиг, бүсгүй хоёрыг өрөвдөх сэтгэл үерлэнэ. Тэмээн чинээ баглаа гишүү үүрсэн настай хөгшин эмэгтэй, туранхай чөргөр хүүхнүүд гуйваг гуйваг тэшин уул уруудаж явна. Бас өөрөөсөө хоёр дахин том тэнжээ ачаандаа түүртэн чүүчигнэсэн илжигүүд сөхөрч тонгорцоглож унах нь холгүй уруудаж явна. Ашу хэлсээн, манай улсад бүсгүй хүн их зовж амьдарч байгаа гэж. Уулааас уулын дайтай гишүүн баглааг өдөр өнжин зөөж байгаа эм хүнд ямар амар байх билээ. Ойлгомжтой. Бүсгүй хүн, цагаан зээр хоёр нутаггүй гэж монгол үг бий. Харин Этиопт бол бүсгүй хүн, илжиг хоёрт амар заяа үгүй гэвээс огтхон ч буруудахгүй. Тотог өгсч энэ мэтийг бодож явсаар оргилд гарвал Аддис Абеба бүхий л талбайгаараа нүднээ дурайж, моддын чөлөө дэх байшингуудын цоморлиг мэт харагдмой.
Ертөнцийн уул бүхэн учир домогтой. Нийслэлийн шавыг оргилдоо тавиулсан энэ уулаас бид Африкийн ахуй өнгийг шинжиж зогсохдоо өөр өөрийн уулыг сэтгэлдээ үзэж зогсов. Р.Буд гишүүн тэртээх толгодын сээмэн бүгээнийг гар саравчлан харж зогсохдоо Дарханхаанаа бодож л зогссон болов уу. Нийгмийн хонгор морь, Дархаанхаан уулт түүний нутаг тэнүүн сайхан. Адууны хийморь оршсон газар. Адуу гэснээс Этиопт энэ амьтныг харсангүй. Илжиг л харин үй түмээрээ гэмээр олон байна билээ.Тото уулын хярд цөөн хонь ямаа, үхэр бэлчиж явна. Турь бядгүй нь илтэд үхэр, яс зүс муутай нь харваас тодорхой тэдгээр мал тарга тэвээргээр сайнгүй. Дөрвөн улирлын сайханд дөрвөн ааг амт байна. Нэгэн улирлын үргэлжид нэг л ааг амт байна. Тото уулын малыг хараад ийнхүү санагдав.
Тото уулын орой дээр салхитай. Гэвч х үйтэн биш. Эрхэм гишүүн Р.Буд тэрүүхэнд хэдэн жаал хөвүүнтэй ярилцаж зогсоно. Уулнаас бууж явахдаа та тэдэнтэй юу ярив хэмээн асуувал “Эд нар маань ер нь тун борог амьдралтай юм байна. Тэр томхон хар хүүгийнх гэхэд хоёр үхэр, долоон богтой гэнэ” гэж хэлэв. Уул Алтай, урт тэгш тал, уянгат хээр талаараа аян замд явахад, машин зогсохуйн зуурт хонины хишигтэй хүүхэд, эсвэл адууны эрэлчин давхиад ирдэг сэн. Саяын тэр хөвүүд бол Тото ууланд түр дөрөө мулталсан бидэн дээр тийнхүү л “давхиж” ирсэн хөвгүүд ээ.
Этиопийн үндэсний түүхийн музей хэмээх авсаархан байшин байна. Монголын нэг аймгийн музейн хэмжээний. Музей дэх үзмэрүүдээс Этиопийн эртний их хатан Шебаг дүрсэлсэн нэг зураг ихэд сонирхол татав.
Дундад зууны үеийн уран зургуудын хэв загвараар урласан мэт санагдах махлаг бие галбиртайгаар дүрслэгдсэн мөнөөх хатан долгиотсон гоёмсог үст нэгэн эрхэмсэг эр рүү туйлын урьханаар хараад сууж буй зураг. Энэ нь ийм учиртай аж.
Эл хатан машид эрт цагт, энэ тооллын өмнөхөн амьдарч ахуйдаа Израйлийн хаан Соломонд нэгэнтээ бараалхан очжээ. Мөнхүү очоод ирэхдээ хатан эх орондоо нэгэн бэлэгтэй ирсэн байна. Тэр бэлэгээ хэвлийдээ тээж иржээ. Энэ бэлэг болж ирсэн хөвүүнээс Этиопийн алтан ургийнхан эх залгамжтай гэнэм. Холын хаан, эх орныхоо хатан хоёрын учрал, хувь тавиланд этиопчууд ийнхүү хүндэтгэлтэй хандан он жилүүдийг буухиалан үзмэрлэж яваа нь энэ. Манайхны хандлагаар бол Тэмүүжин Бөртийг санагдуулах л даа. Хаан хатан хоёрын болзон буй тэр зурагт нэр өгөөч гэвэл “Голомтын эх” гэвэл ономоор санагдмой.
Мөнхүү музейд байх зааны дагз ясыг үзэв. Их эртний зааных. Цараа хэмжээгээрээ хамгийн том арагны дайтай юм. Сонин сонин үзмэрүүд байна аа. Татсан нум шиг том соёотой бар, монгол махир сэлэм шиг хос эвэртэй янгир, аварга гүрвэлийн зураг гээд сонирхолтой зүйл олон.
Этиопчуудын эрт язгуурын гарвалтнуудын хадан дээр үлдээсэн зүг зургийн үлдэцүүд тэнд байна. Тэр сүг зургууд Ховдын Манханы Хойт цэнхэрийн агуйд байдаг, түүнчлэн Монголын их хээр талын хаана ч тааралдаж болдог сүг зургуудтай адил төстэй нь тодорхой анзаарагдана. Ертөнцийн хүмүүсийн анхдагчдын үйл заншил нийт янзаараа адил төстэйн ойлголтыг эндээс авч болно. Африкт ч байна уу, Азид ч байна уу, голчоор нэг л чиг зүг, амьдрахуйн багцаа баримталж байжээ гэж бодмоор.
Музейд өөр нэг сонирхолтой үзмэр байсан нь 3.2 сая жилийн өмнөх гэж судлагдсан,энэ нутгаас олдсон хүний араг яс. Үүнийг нь анх америкчууд олж нээсэн юм байна. Энэ нь улирагч зууны далан дөрвөн онд хамаарна. Уг араг яс эмэгтэй хүнийх агаад “Lucу” нэртэй. Яагаад энэ нэрийг өгсөн гэдэг сонин. Уг ясыг яг олж гаргаж байх үедээ археологч “Битлз”-ийн ийм нэртэй дууг дуулж байснаас үүджээ. Тэгээд л мөнөөх эртний “хүн” анх төрсөнөөсөө хойш гурав гаруй сая жилийн дараа дахин шинэ нэр хүртэж, эдүгээ түүгээрээ дуудуулан буй нь энэ.
Этиопчууд эртнээс христийн шашин шүтэж иржээ. Энэ нь мөнөөх Соломон Шеба нарын явдлаас улбаатай болов уу гэж бодогдох. Ихэнхдээ христийн сүм хийдүүд тохиолдон харагдана. Бас мусульман шашинтнууд үлэмжхэн. Христчүүд дөчин тав, мусульмантанууд дөчин хувийг эзэлдэг. Үлдсэн цөөн хувийг анимист зэрэг шашин шүтлэгтэн эзэлдэг байна. Сонирхолтой нь Этиопт шашин хоорондын мөргөлдөөн зөрчил ер үгүй гэнэ. Эвтэй найртай нь аргагүй “Их Есүс минь”, “Аллах аварч өршөө” гэлцээд зэрэгцэн орших бөгөөд харин ч шашны баяруудаар нэг нэгнийхээрээ орж гарч, ууж идэж, наадаж тоглодог гэж ярихдаа амхаар Ашу маань нэн хөгжилтэй байсан шүү. Энэ шавилхан биетэй орчуулагч залууг манай багийнхан боломжийн сайн боловсролтой, бодь сэтгэлтэй, аятайхан Ашу хэмээн өхөөрдсөн билээ.
Этиопчууд одоогоор газраа улсын өмч хэвээр байлгаж байгаа юм байна. Нэг хэсэг нь өмчлөе гэхээр нөгөө хэсэг нь “Юу ярьж байгаа юм. Энэ олон ядуус авуутаа зарж орхино. Тэгээд бүх газар хэдэн баянд харъяалагдана. Больж үз гэм” гэлцэн ид мэтгэлцэж байгаа гэнэ. Толгойгоо гашилгацгааж л байгаа юм билээ. Гэхдээ одоогийн засгийн өнгөн дээр хувьчлагдахгүй төлөвтэй.
Этиопийн мөнгөн тэмдэгтийн нэр бирр. Есөн бирр, есэн цент нэг доллартай тэнцэнэ. Хоёр жилийн өмнөх дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 17 тэрбум америк доллар. Мөн жилийн илэрхийллээр нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 917 доллар гэсэн үзүүлэлт байна билээ.
Этиопт очоод найман насаар “залуужлаа”. Энэ улсын тоолол бидний баримталдагаас мөн тооны залуу юм. Ирэх есдүгээр сарын 11-ний өдөр Этиопийн 2002 он гарах юм билээ. Шинийн нэгэн нь тэр өдөр тохионо гэсэн үг. Тэр жил Америкт хоёр өндрийг бусниулдаг өдөр Этиопийн 1994 оны “Цагаан сарын шинийн нэгэн” болоод пижигнэж байж дээ. Хорвоо дэлхийн жаргал зовлонгийн огтлолцол, адилсал, зөрөлдөөн гэж. Тээр жил нэг тэгж билээ гээд ярилцацгаадаг. Этиопчуудын хувьд “Тээр жилийн, тэр ерэн дөрвөн онд биднийг энд бүжиг дуу болж байхад, хөөрхий, Америкт сүйдэлсэн юм билээ шүү дээ” хэмээн ярилцацгаадаг байж таарах нь.
Эдний барилга, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт нилээд ахиц гарч байгаа гэж мэдээлэв. Барилга барьж байгаа янз байна аа. Хаа сайгүй шинээр баригдаж буй байшингуудын төрх үзэгдэж байна билээ. Үүнийг нь харсан манай дэд бүтцийн сайд асан хоёр гишүүн “Муухан л юм байна даа” гэж байна лээ. Харахуйд андашгүй, хэврэг төлөвтэй. Энд нэг сонин дэлгэхэд, биднийг Бээжингээс Этиопийн онгоцонд суухад өмнөд хөршийн баахан нөхөд суудаг юм байна. Яагаав, манайхаас хууль бус тул албадан гаргалаа гээд зурагтаар үзүүлж байдаг шиг баахан нөхдүүд. Гэтэл тэд, Этиопийн мөнөөх байшингуудыг барихаар явж очиж байгаа нь энэ аж. Ингээд харахаар дэлхийг хятадууд “барьж” байх шиг. Хаа байсан Африкийн бүтээн байгуулалтад тэд хүрэлцэж л байдаг.
Аддис Абебагийн зах зээлээр явахад хятадаар мэндлэх, хятад хүн үү та гэх амхаарууд зөндөө. Хятадууд энд идээшч удсаны л тусгал.
Этиопийг энэ мэт үзэж яваад ирэв. Сарын саруулд гөлөг хуцаж, бас амхаар хэлээр хүмүүсийн ярилцах алслан ойртон сонсогдож, цөгөрзгөнө уянгалагаар дуулах Африкийн сайхан орон. Аавын буйд хүнтэй танилц. Агтын бийд газар үз гэдэгсэн. Аавын үгүйд сэтгэл тулхлаж, ахын чинээнд хүлэгт дөрөөлүүлэх сайхан хүмүүс байхын хорвоог аялан дуулнам аа. Талархан хүндэтгэнэм ээ.
Африкаас авсан бэлэг минь
Аягын чинээхэн бөмбөр
Аваачиж өгөх хүн нь
Аавын хайртай Амар! Дорнын их найрагч Бэгзийн Явуухулан тэртээ он цагт ингэж шүлэглэжээ.
Аялан ийнхүү явах боломжийг энэ удаа эдлэхдээ Африкаас авсан бэлэг минь энэхэн бичвэр маань байв. Аваачиж өгөх хүн нь уншигч та нар маань л.
Жахаранда цэцгийн гэгээ өнөд дэлгэрэн байг. Жахаранда цэцгийн гэгээ этиоп түмнийг ивээн гийгүүлэг. Ай, жахаранда, жахаранда. Яв ягаахан жахаранда минь.

Улаанбаатар-Бээжин-Дели-Аддис Абеба-Улаанбаатар