Хавар ай

Харлаг хоньтын уул хавар болохоор зүүдлэгддэг нь хачин. Хашааны тэрүүхэнд халгайн ганц бут ургадаг нь бодогдоно. Хавар надад ингэж Харлаг хоньтын уул, халгайн ганц бутнаас эхэлж ирнэ. Гүвээ толгодын зайвраар улаан үхэр сажилна. Хэд гурав алхаад зогсож амсхийнэ. Амсхийхдээ алсын цайдам дахь худаг руу харна. Алс цайдам дахь худаг аяган нүдэнд нь дурайна. Шар тэмээ шавагны үндэс булга татаж хивнэ. Булга татахдаа бурантгаа хазах шиг угзчина. Бурантганд нь хамхуул шилбүүрдүүлж хөөрнө. Хөөрсөн хамхуул алтан наранд шингээд нэгтгэгдэх шиг бөхний нь дээр бөмбөлөгтөнө. Бөх нь уначихсан тэмээнийхээ нурууг нь голлохоор бөөрөнхий том нэг бөхтэй тэмээ шиг харагдана. Ирэх зуны явдлыг зөгнөж эмгэд гаднаа нарлана. Илүү гэр их гэрийн хооронд явж энэ тэрхнийг хийнэ. Тэгээд гэртээ орж тээрмийн буудай хуурна. Тэднийхээс тэр дороо л шинэ гурилын үнэр түгнэ. Түүнийг нь цайнд хөвүүлж уухаар өвгөн нь гаднаа бууна. Уул талын цас хайлна. Ар сэрвэн, хяр хэцийн цас бүргэдийн зогдор шиг үлдэнэ. Сэр бар бараан адуу цасны наахнатай. Хэний адуу бол гэж худаг дээрээс хүмүүс дурандана. “Хэн юм бэ, чиглээд давхичихлаа, унаагаа юүлэх нь” гэж ярилцана. Дөргөн нуур гялалзан мөстөж харагдана. Дүлий хүн сонсмоор их чимээтэйгий нь гэж тэндээс ирсэн хүн ярина. Хагарч цуурч байгаа нь тэр юм гэнэ лээ. Хажуухан нь байгаа мөртлөө Цээлийн эндээс сонсогдохгүй юм. Харагдах нь ойрхон ч, хол л байх юм даа. Ягаан гүвээний энгэрт ягаан ямаа ишиглэнэ. Яв ягаахан ишиг халиан дундаасаа босно. Ямаан харганын бутанд ороолгон, гуядуулан тэнцэнэ. Яг тэр мөчөөс туурай нь эвэршиж эхэлнэ. Ямаа болж эхийнхээ араас даган яваад өгнө. Бүдүүн хурууны үзүүр энхэл донхол замтай. Бүрхээр шиг ачаатай машин тэрүүгээр явж харагдана. Бүдүүн хурууны үзүүрийн нэгэн хаваржаанд айл ирж байгаа нь энэ. Бүгтхэн дуу нь төдхнөө аниргүйд шингэнэ. Бүрхээр шиг ачаагаа буулгаад, ханаа дугуйлж эхэлсэн л. Бүрий болохоос өмнө утаа үнэртэж, хонь нь хотолно л. Хар Улааны шилд хаврын тарвага хошгирно. Хаана, аль ичээн дээр байгаа нь харагдахгүй. Хавь ойрт үнэг чоно үзээ юм болов уу гэтэл үгүй мэдэгдэнэ. Хавар ирээд ичээнээсээ гарав гэж л дуулгаж буй юм уу даа. Судаг дагаж хоньд бэлчинэ. Сул өвс бутны унги руу шигдэвч салхины аясаар задарна. Судгийн бутны унги руу хонь ямаа сөхөрч өвдөглөөд сул цагаан өвс түүж иднэ. Судаг жалга ногоортол сөхрөн сөхөрч явсаар сулбага салбага гишгэтлээ ядарна. Үдэш хотонд ишиг хурга майлалдана. Өл онийн жимээр эхэс нь бас майлсаар ирнэ. Өөвөн шөөвөн жороолон хургасна. Үлгэж нудчихад нь тээршааж сөхөрсхийн хэвтээд өгнө. Гандсан уулс салхин шанхтай. Ганга хунхын цас чимээгүйгээр хайлна. Гантай зун боловч цэцэг нэгэн ургахаар шингүүр авна. Гархи зоос гээгдсэн мэт даваа гүвээнээс гялбалзана. Дов ширэг боролзон борлоно. Тойроод хялман хялман шар устана. Намар мөсөнд дарагдсан даавууны өөдөс хөвнө. Нар ээвэрлэж усхан нь ууршихаар намуухан хуйнд дэрвэн одно. Сумын төв чимээ аниргүй. Шуурга салхи болохоор утасны нь мод дүнгэнэнэ. Шүүтиг маатиг хөвгүүд тоглохоор сүнгэнэж, шунгинах дуу бас гарна. Сумын төвийн байшингуудаар цуурайтна. Сургууль цэцэрлэг эл хуль болно. Яав, машин явахаар сум доргих шиг чимээ гарна. Хуучин муу агуулахын тоостой цонх саржигнатал дуугарна. Сумын улаан булангийн үүдэнд сар сар мотор дуугарна. Хүн үзэж байгаа юм уу, үгүй юм уу бүү мэд кино механикчийн өрөөнд тамхины гал улалзана. Үүд хавиар нь хүн амьтан ер үзэгдэхгүй. Нугас цуурга гажсан сэнсрээ модон хаалга нь нааш цааш салхинаа савлана. Тэгтэл хальсаа эхнээс нь тавьчихаад кино механикч гарч ирээд довжоон дээрээ сууна. Тэгээд өврөөсөө мамбсааны хайрцагтай тамхи гаргана. Гаргаснаа алган дээрээ тавиад таган дээр нь тогшино. Тогшисноо мушгисхийн эргүүлж онгойлгоод, тагаар нь үйслээд довжоон дээр тавина. Түрийнээсээ эвхэж хийсэн сонин гаргаж ирнэ. Эвхээсээр нь ураад тамхи ороох цаас бэлдэнэ. Өөлж урна. Өөлж урснаа амандаа хийнэ. Тэгшхэн цаасандаа тамхиа орооно. Ороосон тамхиа хоёр долоовроороо чиглэж савхлана. Тэгээд шив шинэ бүтээсэн янжуураа хэлээрээ шилэмдээд цавуудан наана. Тэгэнгүүт амандаа зуугаад асаагаад авна. Тэр маш удаанаар шунаглан сорно. Тэрийгээ хамраараа мушгируулан савсуулна. Тэгтэл дотроос хүүхдүүд шуугилдаж, “Бадаг, бадаг” гэж хашгиралдана. Дараагийн хальсыг дамардахаар тамхиа баагиулсаар ороод явчихна. Айл гэрүүдээс түн түн бүдэг бадаг чимээ гарна. Аргал хоргол түүж ганзагалсан хөх улаан яавууд үзэгдэнэ. Үдэш айлуудаас борцтой хоолны үнэр хамар нэвт ханх тавина. Өнөө бүдэг бадаг түн түн чимээ чинь өдөр борц нүдээд байсных байхгүй юу. Сургуулийн хүүхдүүд ирэхээр сум дуу шуутай болоод явчихна. Бүдүүн ногоон машинаас байрныхаа гадаа асгаран буухдаа л шуугиулаад эхэлнэ. Нойрмоглосон дотуур байр сэрнэ. Улаан хацартай хүүхдүүд боов шоовтой уут, хайрцагхантайгаа зөөнө. Тасаг тасагтаа төвхнөөд авна. Ирснийхээ маргаашаас охидууд дээс тоглоно. Байрныхаа наран ээвэрт ингэж тоглоно. Өндөр нам охид дээр дээр үсэрнэ. Үсрэхэд нь хөх, ягаан, улаан, шар туузтай үсний нь цэцэглэл өөд уруугаа сугсчигдана. Охидын солонго тэнд бүрэлдэнэ. “Байрны багш ирж явна” гэж нэг нь шивэгнэнэ. Өнөө “солонго” тэр дороо сарничихна. Төдөлгүй дахиад багшийг далдармагц гэрэлтэн хурна. Хөвгүүд тэрүүхэнд тойрч зогсоод тэвэг тоглоно. Хөлөө эцмээр өшиглөнө. Өшиглөхөд нь бүгд хамтаар тоолно. Өөр нэгэн нь залгуулаад бас өшиглөнө. Хаврын хөх салхинд хөх тугалган тэвгээр хашааны шороо босгон өдөржин тэд тоглоно. Гутал гэж гурилан шороо. Хувцас гэж бургимаар тоостой. Хөвгүүдийн хавар Чанд-маньд ийм. Төдхөн түнгэ ширэг нялхарч ногоорно. Түүн дээр хичээл уншихаар хүүхдүүд очно. Хоёр гурваараа дээл нөмөрч ширгэн дээр хэвтэнэ. Хичээл уншихаасаа хэн тэнд байна, тэр тэнд байна гэж бүртгэнэ. Хичээл унших нь тэр л үдшийн болзоо болж хувирна. Дээд доод лагерийн хүүхдүүд чулуугаар байлдана. Тэгж байгаад нэг нь толгойгоо хагалуулна. Гудамжны үзүүрийн хашаанаас Нямдаваа багш гарч ирнэ. “Гурвын А, Б-гийнхэн шив дээ гэж” үглэсээр дөхнө. Гудамжны “байлдаан” намжиж хөвгүүд бутарна. Толгойгоо хагалуулсан “нөхөр” гонгинож дуугараад багшид ховлоно. “Гурвын Б-гийнхэнтэй тооцоотой” гээд хөтлөхөд нь нусаа татаад дагана. Алтан хараацай шувуу оройтын дээвэрт үүрээ засна. Ар өврөөр сүлжин мянган цэцэг агаарт зурна. Аль нь гоё юм бэ дээ гэж бодохын чөлөө өгөлгүй арилж одно. Үдэш хөвгүүд охидтой уулзаж тоглохоор айлын хашааны үүдэнд очно. Үүдээр нэг нь хэнэг ч үгүй шагайгаад “Алимаа гараад ир” гэнэ. Тэдний гэрийн хаалга мэлс-хийтэл онгойж чийдэнгийн гэрэл дотор хүн гарч ойртон иртлээ танигдахгүй. Тэр хүн Алимаа байвал уулзана, биш бол буцаад харанхуй руу гүйнэ. Холоо очоод баахан инээлдэнэ. “Одоо хэнтэй уулзах вэ” гэлцэн дөжгөнө, гэнэхнээс гэнэхнээр. Сумын хуучин муу мотор тэгсгээд унтарна. Сарлаг олноороо сааглан хуухирч байгаад чимээгүй болох шиг таг болно. Сар мандсан нь сая тод гэрэлтэж илүү тодорхой болно. Тэрүүхэн доод хашаанаас нэг жингэр үнэгшиж хуцна. Жийгаж гангинаад зэвүүн муухай дуугаар улина. Хажуу гэрээс “Хүүхэд айчихлаа, яадаг улиан бэ” гэж нэг хүн уцаарлана. Сарны цагаан сүү асгарсан шөнө хүүхэд цочин уйлах нь сонсогдоно. Сайхан ээжийн нь намуухан бүүвэй аргадан аялгуулах дуулдана. Сартай шөнө цочсон хүүхэд тайтгаран унтах нь мэдрэгдээд, сайхь эхийн бүүвэй алгуур алгуурхан бүдэгшсээр сая чимээгүйд уусна. Шөнийн сумын хэдэн байшин сондор хагачигдсан мэт энтээ тэнтээ цэгээнтэнэ. Сумын төвийн шөнө өдрөөсөө гоё юм гэж бодог-доно. Тэгтэл нэг машин гэрэл улалзуулан давхисаар ирээд эмнэлгийн гадаа ирж зогсоно. Шургуу юм уу, Шуурайгийн нэг айлд хөгшний бие тэнхээрхлээ гэж өдөр дуулдсан. Шургуу ороод ирэхээр болчихож дээ, орой эрт явсан юм чинь дээ. Сунайчихаад, жолооч нь л бололтой, тамхи асаах нь уу даа, чүдэнз зурах чимээтэй. Төдөлгүй үүр цайна. Төгөлдөр нэгэн хаврын өдөр эхэлнэ. Түрүүчийн өдрийн бүхэн давтагдана, эс давтагдана. Төө цагаан өвс, төлөг шүдлэн сульдана. Өдөр уртасч, өвгөд эмгэд цайсна. Өрхний оосор өгөршиж, өл халзан ат үнсэн дээр хөрвөөнө. Үзүүрсгэн дээл халуудна. Өглөөнөөс орой болтол үхэр адуу худаг руу цувна. Өөр өөр олон хаврын жим хүмүүсийн сэтгэлд тодорч бүдгэрнэ. Нарийн хурууны үзүүрт өнчин мэт ганц зээр янзагална. Үдэш нарны доогуур гүвээ хормойвчлон уруудна. Гөлөөн ус ховил хунхад зайрмагтсаны ирмэгт ирээд, гоо хөлийнхөө туруугаар нэгэн хоёр тогших төдий гишгэлээд буцна. Гогцоорч амгайвчлалцсан хазаарт бут руу горхи шингэх шиг хэвтээд өгнө. Орог халиун янзага ооч дор нь хярна. Дэнжийн аргал халтартан бууралтаж хатна. Цэгээн чулуу цасны хайлмагт зүлгэгдэж солир болно. Хавар аялгуу, хавар ай.

Баастын Золбаяр

ЖАХАРАНДА ЦЭЦГИЙН ГЭГЭЭ

Бээжингээс хөөрч зургаан цаг ниссэн онгоц маань Делид нэгэн цаг түр буудаллаад цааш Аддис Абебад буутал даруй долоон цаг зарцуулагджээ. Эрт тэр нэг цагт Бэгзийн Явуухулан энд нэгэнтээ ирсэн юм билээ. Энэ удаа харин спикер Дамдингийн Дэмбэрэлээр ахлуулсан хэдэн монгол ирэв ээ. Наймдугаар сарын сэрүүхэн сэвшээт, мөн тийм атлаа дулаахан өдрүүд Монголд жаргалыг өгүүлэн байдаг даа. Яг л нэг тийм үл ялиг сэрүүвтэр боловч таатайхан өег дулаан нь аяндаа мэдрэгдэх Этиоп нутгийн ийм нэгэн өглөө ажээ. Угтаж тосогсдын өгсөн цэцгийн анхилам үнэр зуны сайхан цагийг эрхгүй санагдуулаад, тэртээд үлдсэн эх нутгийн агаар салхийг тэрүүхэн хооронд санагалзуулах нь эх нутаг эгнэгт сэтгэлд аргамжаатайн татлага буйд эргэлзээ юун.
Африкийн Эвэрийн сайхан нутаг
Алс холын Этиоп орон
Анхны учралаар сэтгэл булааж
Ах дүүгийн барилдлага барив
Б.Явуухулан гуайн ингэж бичсэн шүлэг бий, тэртээ өмнөх 1979 онд. Яг энэ Аддис Абебад гэж тодотгосон нь байдаг. Анхны учралаар сэтгэл булааж, ах дүүгийн барилдлага барив хэмээн ийнхүү шүлэглэсэн нь сая өмнөхөн амхаар бүсгүйн барьсан цэцгийн үнэр тэр цагт бас найрагчийн сэтгэлийг хөглөснөөс улбаатай биз. Анхны учралыг гэгээн сайнаар бэлгэшээх, ах дүүсэг сэтгэлээр хичээмжлэх нь монгол хүний ёс. Цайг нь уувал ёсыг нь дагна хэмээн бидний монголчууд өнө эрт үүнийгээ тунхагласан улс. Юутай ч энд өнгөрүүлэх цөөхөн өдөр этиоп ёсыг сахиж, усыг уух өдрүүд билээ.
Этиоп цайны орон ажээ. Эндхийн цай сайхан. Уугаад байм сайхан цай байдаг даа. Тийм уугаад байм сайхан цайг энд ууж мэдлээ. Хандшаад, амтшаад тунгалаг татах нь бүүр нэг өөр.
Этиоп далайд гарцгүй орон. Зүүн хойт, өмнө талаар Сомалитай хиллэнэ. Далайд гарцгүйг нь тохуурхах шиг далайн дээрэмчдээрээ алдаршин оршино. Чанх өмнө талд нь Кени орон. Этиоп, Кени хоёр бол хүн төрөлхтний спортын дээд тэмцээн олимпод алдарт хурдан гүйгчдээрээ үзүүр түрүү булаалддаг. Бээжингийн олимпоос гэхэд этиопчууд алтан медалийг хосоор нь авсан бөгөөд аваргуудаа үндэсний хэмжээнд баярлан угтан авч байсны бичлэгүүд телевизээр гарна. Энэ тухай зурагт хуудсууд эдүгээ ч Аддис Абебагийн гудамжаар наагаастай. Этиопийн баруун талыг Судан орон бүчэн орших агаад хойт талаараа Эритреа, Джибути улсуудтай хиллэнэ. Этиопт амар тайван байгаагүй цаг бас бий. Өмнөх зууны дундуур Итали өөрийн эзэмшил Сомали, Эритреа улсаас довтлон, элэгнээс нь, эгэмнээс нь хазаж, улмаар 1936 оноос хойш бүхэл бүтэн таван жил эзэрхийлэн оршсон юм билээ. Үүнээс үүдэн Их Британид дүрвэн гарсан Хайлэ Селасси хааны авьяаслаг удирдлага, хамтын ажиллагааны үр дүнгээр хөдөлгөсөн Британийн болон Хамтын нөхөрлөлийн зөвлөлийн цэргийн хүчээр Италийн энэхүү ноёрхлыг устгасан түүхтэй. Хайли Селасси хааны хөшөө эдүгээ Аддис Абебагийн төвд яг манай Сүх жанжны хөшөө адил нар ургах зүгт тэмүүлэн сүндэрлээстэй. Морь унаж хөшөөнд мөнхөрсөн энэ хаандаа этиопчууд гойд хүндэтгэлтэй нь анзаарагдана. Б.Явуухулан гуайн,
Африк тивийн махир өнцгийг
Африк тивийн эвэр гэх юм
Амьдарч тэнд идээшсэн хүмүүсийг
Африкийн Эвэрийн хүмүүс гэх юм гэж бичсэн билээ. Африкийн Эвэрийн хүмүүс амар жимэрийг
эдэлсэн нь манай хувьсгалаас даруй хорин оны дараа байгаа биз. Үүнийг нь анзаараад ч, бэлгэшээгээд ч тэр юм уу, Явуу гуай,
Эвэр гэдэг тэргүүнд ургаж
Эх биеэ хамгаалдаг билээ
Эх биеийн тэргүүнд ухаан байж
Бүх биеэ жолооддог билээ гэж шүлэглэжээ. Үнэхээр ч Этиоп тивийнхээ анхны тусгаар тотнолоо
олсон орон, эдүгээ Африкийн эдийн засгийн холбооны төв болж буй зэрэг эрэмбээрээ жолоо юуг нь барьж байгаа талтай.
Этиопийн бахархал кофе. Бас л нэг төрлийн цай биз дээ. Энэ улсын гадаадад гаргаж зардаг хамгийн гол бүтээгдэхүүн нь кофе. Сайхан юм хүнд өгсөн хүн маадгархан байдаг даа. Түүн лүгээ нэгэн адил кофегоо өгчихөөд чухам нэг маадгар байх сэтгэл ханамжийг эх орны газар шороо, уул ус тэдэнд өгчээ. Этиопийн кофены амт чанарыг зүйрлэж хэлбэл, дориун тарган хонины шинэ махаар хийсэн хар шөлтэй, эсвэл намар цагийн таанын айрагтай адил юм. Нуугисан хар юм байна билээ. Өглөө нэг сайн уучихбал бүхий л өдрийн туршид дэрмэс дэрмэс сэргэлэн явуулах даг шүү. Яагаав, намрын сэрүүн өглөө сэнгэнэсэн сайхан айраг хоёр хулыг уучихаад адуундаа мордоход ямархуу байх билээ, тийм сэтгэгдэл төрүүлэх л дээ.
Этиоп бол энхэр гэгээн цэцэгсийн эх орон. Аддис Абеба нь шинэ цэцэг гэсэн үг юм билээ. Тэгэхээр Этиопийн нийслэл Шинэ цэцэг. Шинэ цэцгийн хот юм. Хотын гудамжаар явахад элдэв олон цэцэг хуарлаж, эрвээхий босон суун нисэх нь үзтэл таатай. Цэцэгсийн өнгө тоогүй янз болоод гагцхүү бадрангуй сайхан тэмүүллийг, эелдэг гэгээн сэтгэлийг төрүүлэх нь сайхан. Бид Гэгээн гурвалын сүм хэмээх нэгэн газарт очсон юм. Тэнд дэх үзэмжит цэцэгсийн дундаас нэгэн ягаан цэцгийг бүгдээр таашаан ярилцсан билээ. Тэр бэхэн ягаан цэцгийн нэрийг жахаранда гэх нь уянгалагхан. Жахаранда зайгүй баглайлгасан мод ягаан ямбуугаар бүрчихсэн мэт харагдана. Бас яв ягаан зааны хондлой зоо лэглийх мэт харууцыг төрүүлэх бөлгөө. Их хурлын дарга маань тэрүүхэнд сулран унасан тэрхүү цэцгийн нэгэн бяцхан дэлбээг аваад, тэмдэглэлийн дэвтрийн завсартаа нандигнан хийнэ билээ. Түүнд илэрхий таалагдаад, эрт өмнийн яруу сайхан бодол төрүүлсэн үү, эсвэл шинэ тунгалаг санааны хөрөнгө болсон уу, монгол төрийн тулх нуруу энэ эрхмийн энгийн болоод эрхэмсэг царайд инээмсэглэл төрүүлсэн нь ингэж бодогдуулав. Цэцгийн сайхныг Монголоосоо түүлээ гэж дуулдаг сан. Цэцгийн сайхан Этиопт бас байна аа. Ямар сайхангүйдээ л энэ гоёмсог цэцэг нь Этиопийн экспортын тэргүүн бүтээгдэхүүнүүдийн нэг болох билээ.
Ирланд гаралтай, Аргентины хүүхдийн болон хөгжмийн нэрт зохиолч Мария Елена Волшийн “Жахаранда” нэрт дуу бий.
Зүүнээс барууныг бүрхэн цэв цэнхэрээр дуслан зүсрэх нь жахаранда цэцгийн бороо
Тэнгэрийн хаяаг дүүргэн торгон ягаан цаас хөөсрөх нь жахаранда цэцгийн гэгээ гэсэн мөрүүдтэй. Тийм ээ, жахарандагийн үнэхээр тийм дусал дуслын цэнхэр дэлбээгээр зүсэрч, ягаан торгон цаас хөөсрөх лугаа адил шүхэрлэн байх нь үзэсгэлэнтэй.
Аддис Абебад зуу нилээд гаруйтай Элчин сайдын яамд буй юм билээ. Бидний буусан “Алтас Интэрнэшнл” буудлаас холгүйхэн Буркино Фасо, Намиби улсуудын Элчин сайдын яам байрласан харагдана. Олон Улсын Парламентын Холбооны ерөнхийлөгчөөр намиби хүн ажилладаг юм билээ. Бид тэрхүү ноён Тео Бен Гурирабын толгойлсон их байгууллагын хуралд ирээд их Африкийн энэ мэт сонин сайхнаас та бүхэнтэйгээ хуваалцаж байгаа нь энэ билээ л.
Аддис Абебадаа илжиг тууж, хонь хөтөлсөн шигээ уугуул энэ нутгийнхан маань аж төрнө. Иргэншил, хөдөө хоёр зэрэгцээ нь зарим талаараа бидэнтэй ижил. Ерөнхийдөө л нэг тийм борогхон амьдралтай нь юухан хээхнээс харагдана. Хүмүүсийн өмсч зүүсэнд үнэ цэнтэй нь алга. Гудамж талбай, зээлээр буй бүхэн даржиндуу, төдийлөн хээнцэргүй. Идэх юм гуйж, хүүхдээ тэвэрсэн хүүхнүүд мундахгүй. Шашны хоцрогдсон ойлголт, гэр бүл төлөвлөлтийн зохицуулгаа сайн үгүйгээс энэ мэт байдал хавтгайрсан гэх. Гэхдээ үүндээ харьцангуй анхаарч, бодьтой өөрчлөлт хүсч буй мэдээтэй. Хүн ам нь ная орчим сая гэдэг. Энэ нь хөдөлбөргүй тоо бас биш бололтой. Ийм багцааны л гэсэн үзүүлэлт гэж ойлговол буруудахгүй мэт.
Гуйлгачид нь үнэхээр өрөвдөлтэй. Нүд дальдрам байдал алхам тутамд тааралдана хэмээвэл хилс болохгүй. Хамгийн өрөвдөлтэй нь толгойгоо даахтай, үгүйтэй том толгой болсон хүүхэд энгэртээ тэвэрч, эгэмээ дэрлүүлэх тэдгээр хүүхнүүд дамаа бас жирэмсэн байх нь түгээмэл. Тэвэрсэн нэгийгээ яая гэж байхад, хэвлийд дахиад л олдсон байдаг байна. Хүн болж төрнө гэдэг ямархан дээд хувийн явдал болох туай бид янз янзын гоё үгс хэлэлцдэг. Зүүний үзүүрт арвайн ширхэг тогтохын үлгэрээр жишдэгсэн дээ. Гэтэл ийм хувь тавилан хүлээж буй нөхцөлтэй орны хүмүүст энэ зүйрлэл хэт хээнцэрдэх нь ойлгомжтой.
Наян үндэстэн ястнаас этиопчууд бүрддэг. Мөн ийм тооны хэл аялгуутай. Мөн тийм тооны соёл, зан үйлийн ондоошил оршдог байж мэднэ. Энэтхэгт гэхэд тийм л байдаг. Гэхдээ албан ёсны үндсэн хэл нь амхари. Бичиг үсгээ дээлдэг ард түмэн шиг санагдсан даа. Аль ч байгууллагын хаяг нь амхари үг үсгээрээ байна билээ. Хэрэв англиар давхардуулан бичвэл үндэснийхээ бичгээр сийлсэн хаягаа дээр нь байрлуулсан харагдана. Их хурлын гишүүн Р.Раш гуай амхаар хэлний үсгийн тэмдэглэгээг хараад “Халбага сэрээ зүүчихсэн шиг юм гээч” хэмээн хошигносон юм. Нээрээ л, тэгж харагдахаар юм билээ.
Аддис Абебын ногоон цэцэрлэг
Амхаар хэлний уянгалаг яриа
Торомгор бүсгүйн золбоот бүжиг
Тольт зүрхний хайр булаав
Б.Явуухулан найрагчийн “Этиоп орон” шүлгийн мөрүүдийг би энд дурдаад байна. Этиопт монголчууд нэн олноор биш ч, цөөн цөөнөөр очсон юм билээ. Гэвч Явуугаас өөр энэ орны тухай ямар нэг бүтээл, бичлэг үлдээгээгүй шиг. Явуу найрагчийн хэлсэнчлэн амхаар хэл үнэхээр уянгалаг. Жахаранда, Менелик, Менгицу Хайлэ Мариам, Хайлэ Селасси гээд уншихаар уянгалаг байгаа биз дээ.
Менгицу Хайлэ Милам хэмээх энэ уянгалаг нэртэн бол Этиопт цэргийн эргэлт хийж, Дэрг хэмээх хатуу дэглэмийг тогтоосон хүн. Энэ нь өнгөрөгч зууны далан долоон оны явдал. Тэрбээр энэ улсыг удирдсан он цагт зовлон зүдгүүр, харгислал, дайн тулаан, өлсгөлөн хүмүүсийг туйлдуулсан гашуун түүхтэй аж. Харин нэг сонирхолтой баримт гэвэл, Дэрг дэглэмийн үед этиопчуудын ерэн хувь бичиг үсэгт суралцсан юм билээ. Алив бүхэнд сайн муу тал гэж байдаг. Дэргийн буюу Цэргийн Түр Захиргааны Зөвлөлийн дэглэм этиопчуудыг “Боловсролд хэзээд бэлхэн” байлгасны үр дүнг тэд үзэн яддаггүй нь анзаарагдсаныг нуух юун.
Этиопт “Лада” машин ёстой “хогоороо”. Хаана л бол хаана энэ жижигхэн дөрвөлжин машин сойлгоостой. Италийн биш Оросын эзэмшилд байсны улбаа мэт. Орос орон эднийд санаа тавьсан нь их. Аддис Абеба дахь гадаадын анхны Элчин сайдын яам Оросынх. Бас хамгийн том нь. Оросууд эднийд эмнэлэгийн талын нилээд их тусламж дэмжлэг үзүүлсэнийг этиопчууд мартдаггүй байна. Ийм ийм ацаг, аваа өгөөний явдал байдагсанж уу, Африкийн зүүн хойтын энэ улс даяар орос машин хөлөглөх аж. Бас манай нийтийн тээврийн үйлчилгээнд сүнгэнээд байдаг бичил автобус тэнд олон. Нийт унаа хөсгийн лавтай далан хувийг “Лада” энэ хоёр эзэлсэн төлөвтэй. Эдгээр хоёр төрлийн унаа нь дандаа хөх өнгөтэй. Ямарваа ялгаа зааг үүсгэхгүйг илэрхийлсэн юм шиг. Тийм ч байж магад. Харин том оврын, өндөр хүчин чадалтай жип машин ховор талдаа. Байх нь байна аа. Гэхдээ илүү олон харагдах Ланд-80. Цөөнгүй газар очиж үзсэн. Ер нь монголчууд шиг хөлөг онгоцын зиндаатай шахуу машин эдэлдэг улс ховор. Монголчуудын алсын сэхүүн, цамаан зан л чингэж илэрдэг биз.
Этиопчууд машид төлөв даруу хүмүүс шиг танигдав. Бүлээн, зөв хүнийг монголчууд гундуухан, нүдэнд дулаахан хэмээн хэлэлцдэг дээ. Энэ илэрхийллээс гаргалгаатай нэг л тийм дөлгөөхөн чанар этиоп хүмүүст байна. Илүү дутуу хямсагнуур ч юм уу, сээхэлзсэн ч юм уу байдал тэдэнд алга. Харин ч бүрэг ноомой байдал нь өөрсдийгөө дульмаг дутуу илэрхийлдэг, нээлттэй бус болгосон байж магадгүй. Этиопчуудын нүдэнд гайхмаар зориг золбоо үгүй ч, цаад уг мөн чанараараа сайхан сэтгэлтэй байхын гэгээ агуулагдсаныг анзаарч болно.
Буржгар ширүүн хар үс, алаг том нүд болбоос тэдний үндсэн төрх. Бүсгүйчүүд нь нийт олноор нарийхан туранхай юм уу даа. Ер нь тэнд махлаг тарган ховор. Этиоп хүүхнүүдийн гар хуруу савх сүмбэн. Гойд сайхан биелгээ хийх хүний бие галбир ч мөн дөө гэмээр бодлыг төрүүлэх юм билээ. Тэдний бүжиглэхийг үзсээн.
Жавхаалаг, хэмнэллэг байдалтай ч хөдөлгөөний нь хэт огцом, түргэн байдал нь биеийн ерөнхий эрүүл мэндэд тиймхэн мэт. Гэвч тэд бол бид биш. Их Хурлын дэд дарга Г.Батхүүгийн гэргий тэр нэг хүлээн авалт дээр этиоп хүүхэн залуусын бүжихийг харж зогсохдоо “Шувууны хөдөлгөөн, зарим талаараа манай ардын биелгээний шинж төрхийг агуулсан юм шиг байгаа биз” гэсэн нь ортой. Мөнөөх Явуу найрагчийн Аддис Абебад бичсэн “Африк биелгээ” гэж шүлэг байна. Тэнд,
Урлаг өөрийн хэлтэй болохоор
Ухаант ардын бүтээл учраас
Бүжгийн хөдөлгөөн өвөрмөц ч гэсэн
Бүрэн учрыг нь ойлгож суув гээд биччихсэн байна. Яг л бидэн лугаа адил африк биелгээг тэр
нэг цагт өөрийнхөөрөө “уншсан” нь энэ. Түүний тэр үед анзаарсан, Г.Батхүү даргын гэргий хоёрын ажигласан нийцэж байгааг дараах мөрөөс үзэж болно.
Түмний газрын урлагын бүтээлд
Төрөлх ардынхаа биелгээг үзээд
Африк түмнийг үнсээд авмаар
Алаг зүрх минь баярлан догдлов.
Алсын хоёр тивд боловч
Ардын бүтээл ижилхэн байна
Манхан тэнгэр доор африк бүсгүй
Монгол хүн шиг биелдэг байна. Монгол, Этиоп хоёр улс энэ мэт адилсал, ижилслээ дуулж,
шүлэглэн мэдэж явсан цаг нь 1967-1987 оны хоорондох шадарлалын үр дүн юм. Харин сүүлийн хорин жилд баахан зайдуу байцгаажээ. Тус улсын парламентын дарга Т.Тога, Улсын Их хурлын дарга Д.Дэмбэрэл хоёр уулзахдаа урьдын дотно, найрсаг хандлагаа илүү шинээр хөгжүүлэн шатлахаа ам нэгтэй зөвшсөн юм. Ертөнцийг илүү төгөлдрөөр танин нээхэд амхаар хэл, африк соёл нэг хэсэг нь байх гарцаагүй ээ.
Аддис Абебад бэлэг дурсгалын мухлаг дэлгүүр их. Алаг тахь, ороонго гөрөөс, матар, хирс, үсний үхрийн дүрст зормол, сийлбэрүүд голлоно, тэндхийн наймаанд. Ороонго гөрөөсний эвэр, бас барын арьс ч байна. Харин эдлэл болгож чимэглэхэд баахан ургүй янзтай. Арга ч үгүй биз дээ, мухлагын төдий арилжаа наймаатай тэд хаанаас тэр зэрлэг амьтныг агнаад, зүй зохисоор нь төхөөрч чадав гэж. Байгалиас олсон нь тэр биз. Уг нь ороонгийн эвэр ч маягтай эд байна лээ шүү. Гоё гэж. Бидэнд хэлмэрч хийсэн Ашугийн ярихаар бол Этиопийн толгодод ороонго зөндөө гэнэ. Агнавал мянган доллар орчмын төлбөртэй гэж хэлнэ билээ. Ингэж ярихад нь Эрнест Хемингуэйн “Африкийн ногоон толгод” санаанд орно. Алсын хөх суунагт тал руу нь очиж үзэм санагдана. Ороонгийн сүргийг ойроос харж, ойчиж хөрвөөсөн ч газар үл хатгах жадан эврийг нь наранд гялтагнахыг хармаар санагдана. Гэвч аян замын ая эв энэ удаа өөр яваагаас яалтай.
Үндэсний хоол бүхий нэгэн зоогийн газарт саатсан нь Шинэ Цэцэг нэртэй. Этиопийн үндэсний хоол сонихон доо. Уншигч авгай та, мөд тэнд зочлох биз. Угаас этиоп мэт ширээнд нь суугаарай. Урьтаад хэлээд өгье.
Тэд таныг мексик үндэсний шовгор оройт далбагар сүлжмэл малгай шиг сонин ширээнд суулгана. Өнөө “малгайн” оройгоос барьж дээш авбал доор нь яг л жалавч тогоо тавихуйц хүнхэр суурь байх болой. Мөн сүлжмэл. Ингээд хүлээж байхад үнэхээр л жалавч адил царан дээр гурилан дэвсгэр тавиад шарсан мах, чинжүү, сонгино, байцаа, өндөг, төмс тэргүүтнийг овоолон авч ирээд мөнөөх хүнхэр суурьт өмсгөчихнө. Ингээд л тогоо хоол өмнөө тавиулсан хүмүүс ханцуй шамлаад орчихно. Гурилаас нь тасалж авч махаа, чинжүүгээ, сонгиноо боогоод иднэ. Жалавч тогооны дотрыг өвч бүрсэн гурил дуусахад дээр нь асгасан элдэв зоог мөн өндөрлөж, угаах шаардлагагүй цагаан цар үлдэх янзтай. Гурил нь хав хар. Сайн исгэж хийдэг бололтой. Нилээд хүчиллэг, исгэлэн амттай юм билээ. Энэ нь нилээд хүндтэй зочиддоо өгдөг хоол нь байх гэж таасан. Мөнөөх зоогийн газарт залуу хосын хуримын дайллага болж байна. Зочид бүгдээр энэ хоолыг зооглож харагдана. Манайхнаар бол хорхог хийгээд тавьчихсан юм шиг дэлгэжээ. Хоолыг даруулж машид өтгөн кофе ууцгаана. Бүүр нэг бохьшсон өтгөнийг шүү. Ууж дуусуут “Сайхан хооллолоо байна” хэмээгээд гарч одоцгоох ажээ.
Гэгээн гурвалын сүмд орсон тухай өгүүлсэн дээ. Энэ сүмийг тойрон Этиопийн эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцсэн баатарууд мөнх нойрсоно. Дэрг дэглэмийн үед нэг шөнийн дотор тавин найман сайдыг барьж хороож байж. Тэгээд цогцсуудыг зүг бүрт хаяж. Үүнийг бүгдийг нь хожим олж эдүгээ нэгэн том бунханд амаржуулсан нь цэцгээр бүрхмэл. Гэгээн гурвалын сүм бол Аддис Абебагийн хамгийн хүндэт газруудын нэг бололтой. Гэвч энд бас сонин зүйлтэй учирсан. Сүмийн нэгэн чухал ламтай манайхны нэг нь зургаа авахуултал мөнгө нэхдэг юм байна. Гаргаад өгтөл илүү тоотой дэвсгэртийг зааж байгаа юм даа. Хаа газрын санваартанууд заримдаа ийм сонин байдал үзүүлдэг юм уу даа. Хэдхэн хормын өмнө жинхэнэ ариун, гэрлэж бараалаа ч үгүй гэж сонссоныг яана. Тэгээд Гэгээн гурвалын сүм гэсэн гоё нэртэй газар шүү. Гурван гэгээнтэн үүсгэл суурьтай нь шууд холбоотой улмаас ийнхүү нэрийдсэн гэх. Гэгээн гурвалын сүмд ганц нэг гэгээ огоорсон лам нар байгаа даг аа.
Аддис Абеба Тото уулын бэлд оршино. Менелик II хэмээх алдартай хаан байжээ. Тэрбээр энэ уулын оройд анх нийслэлийнхээ шавыг тавьж, улмаар алсын бараа харсан шигээ амьдарч байжээ. Далайн төвшнөөс 3400 метрийн өндөр. Энэ өндөрлөгт амьдрах хааны хатан уулын бэлд байх нэгэн халуун рашаанд очиж ордог байжээ. Рашаан тийш одоход нь харуулдан суух уйтгартай ч байсан уу, хайртай хатнаа тийнхүү бэл рүү нэг, оргил руу нэг явуулаад байхыг тэвчээгүй юү, хаан оргил дахь нийслэлээ бэл рүү татсан нь эдүгээ Аддис Абеба хот бөлгөө. Гэхдээ л Аддис Абеба дэлхийн хамгийн өндөрлөг цэгт байрласан нийслэлүүдийн нэг юм. Тото уулыг өгсч явахад илжиг, бүсгүй хоёрыг өрөвдөх сэтгэл үерлэнэ. Тэмээн чинээ баглаа гишүү үүрсэн настай хөгшин эмэгтэй, туранхай чөргөр хүүхнүүд гуйваг гуйваг тэшин уул уруудаж явна. Бас өөрөөсөө хоёр дахин том тэнжээ ачаандаа түүртэн чүүчигнэсэн илжигүүд сөхөрч тонгорцоглож унах нь холгүй уруудаж явна. Ашу хэлсээн, манай улсад бүсгүй хүн их зовж амьдарч байгаа гэж. Уулааас уулын дайтай гишүүн баглааг өдөр өнжин зөөж байгаа эм хүнд ямар амар байх билээ. Ойлгомжтой. Бүсгүй хүн, цагаан зээр хоёр нутаггүй гэж монгол үг бий. Харин Этиопт бол бүсгүй хүн, илжиг хоёрт амар заяа үгүй гэвээс огтхон ч буруудахгүй. Тотог өгсч энэ мэтийг бодож явсаар оргилд гарвал Аддис Абеба бүхий л талбайгаараа нүднээ дурайж, моддын чөлөө дэх байшингуудын цоморлиг мэт харагдмой.
Ертөнцийн уул бүхэн учир домогтой. Нийслэлийн шавыг оргилдоо тавиулсан энэ уулаас бид Африкийн ахуй өнгийг шинжиж зогсохдоо өөр өөрийн уулыг сэтгэлдээ үзэж зогсов. Р.Буд гишүүн тэртээх толгодын сээмэн бүгээнийг гар саравчлан харж зогсохдоо Дарханхаанаа бодож л зогссон болов уу. Нийгмийн хонгор морь, Дархаанхаан уулт түүний нутаг тэнүүн сайхан. Адууны хийморь оршсон газар. Адуу гэснээс Этиопт энэ амьтныг харсангүй. Илжиг л харин үй түмээрээ гэмээр олон байна билээ.Тото уулын хярд цөөн хонь ямаа, үхэр бэлчиж явна. Турь бядгүй нь илтэд үхэр, яс зүс муутай нь харваас тодорхой тэдгээр мал тарга тэвээргээр сайнгүй. Дөрвөн улирлын сайханд дөрвөн ааг амт байна. Нэгэн улирлын үргэлжид нэг л ааг амт байна. Тото уулын малыг хараад ийнхүү санагдав.
Тото уулын орой дээр салхитай. Гэвч х үйтэн биш. Эрхэм гишүүн Р.Буд тэрүүхэнд хэдэн жаал хөвүүнтэй ярилцаж зогсоно. Уулнаас бууж явахдаа та тэдэнтэй юу ярив хэмээн асуувал “Эд нар маань ер нь тун борог амьдралтай юм байна. Тэр томхон хар хүүгийнх гэхэд хоёр үхэр, долоон богтой гэнэ” гэж хэлэв. Уул Алтай, урт тэгш тал, уянгат хээр талаараа аян замд явахад, машин зогсохуйн зуурт хонины хишигтэй хүүхэд, эсвэл адууны эрэлчин давхиад ирдэг сэн. Саяын тэр хөвүүд бол Тото ууланд түр дөрөө мулталсан бидэн дээр тийнхүү л “давхиж” ирсэн хөвгүүд ээ.
Этиопийн үндэсний түүхийн музей хэмээх авсаархан байшин байна. Монголын нэг аймгийн музейн хэмжээний. Музей дэх үзмэрүүдээс Этиопийн эртний их хатан Шебаг дүрсэлсэн нэг зураг ихэд сонирхол татав.
Дундад зууны үеийн уран зургуудын хэв загвараар урласан мэт санагдах махлаг бие галбиртайгаар дүрслэгдсэн мөнөөх хатан долгиотсон гоёмсог үст нэгэн эрхэмсэг эр рүү туйлын урьханаар хараад сууж буй зураг. Энэ нь ийм учиртай аж.
Эл хатан машид эрт цагт, энэ тооллын өмнөхөн амьдарч ахуйдаа Израйлийн хаан Соломонд нэгэнтээ бараалхан очжээ. Мөнхүү очоод ирэхдээ хатан эх орондоо нэгэн бэлэгтэй ирсэн байна. Тэр бэлэгээ хэвлийдээ тээж иржээ. Энэ бэлэг болж ирсэн хөвүүнээс Этиопийн алтан ургийнхан эх залгамжтай гэнэм. Холын хаан, эх орныхоо хатан хоёрын учрал, хувь тавиланд этиопчууд ийнхүү хүндэтгэлтэй хандан он жилүүдийг буухиалан үзмэрлэж яваа нь энэ. Манайхны хандлагаар бол Тэмүүжин Бөртийг санагдуулах л даа. Хаан хатан хоёрын болзон буй тэр зурагт нэр өгөөч гэвэл “Голомтын эх” гэвэл ономоор санагдмой.
Мөнхүү музейд байх зааны дагз ясыг үзэв. Их эртний зааных. Цараа хэмжээгээрээ хамгийн том арагны дайтай юм. Сонин сонин үзмэрүүд байна аа. Татсан нум шиг том соёотой бар, монгол махир сэлэм шиг хос эвэртэй янгир, аварга гүрвэлийн зураг гээд сонирхолтой зүйл олон.
Этиопчуудын эрт язгуурын гарвалтнуудын хадан дээр үлдээсэн зүг зургийн үлдэцүүд тэнд байна. Тэр сүг зургууд Ховдын Манханы Хойт цэнхэрийн агуйд байдаг, түүнчлэн Монголын их хээр талын хаана ч тааралдаж болдог сүг зургуудтай адил төстэй нь тодорхой анзаарагдана. Ертөнцийн хүмүүсийн анхдагчдын үйл заншил нийт янзаараа адил төстэйн ойлголтыг эндээс авч болно. Африкт ч байна уу, Азид ч байна уу, голчоор нэг л чиг зүг, амьдрахуйн багцаа баримталж байжээ гэж бодмоор.
Музейд өөр нэг сонирхолтой үзмэр байсан нь 3.2 сая жилийн өмнөх гэж судлагдсан,энэ нутгаас олдсон хүний араг яс. Үүнийг нь анх америкчууд олж нээсэн юм байна. Энэ нь улирагч зууны далан дөрвөн онд хамаарна. Уг араг яс эмэгтэй хүнийх агаад “Lucу” нэртэй. Яагаад энэ нэрийг өгсөн гэдэг сонин. Уг ясыг яг олж гаргаж байх үедээ археологч “Битлз”-ийн ийм нэртэй дууг дуулж байснаас үүджээ. Тэгээд л мөнөөх эртний “хүн” анх төрсөнөөсөө хойш гурав гаруй сая жилийн дараа дахин шинэ нэр хүртэж, эдүгээ түүгээрээ дуудуулан буй нь энэ.
Этиопчууд эртнээс христийн шашин шүтэж иржээ. Энэ нь мөнөөх Соломон Шеба нарын явдлаас улбаатай болов уу гэж бодогдох. Ихэнхдээ христийн сүм хийдүүд тохиолдон харагдана. Бас мусульман шашинтнууд үлэмжхэн. Христчүүд дөчин тав, мусульмантанууд дөчин хувийг эзэлдэг. Үлдсэн цөөн хувийг анимист зэрэг шашин шүтлэгтэн эзэлдэг байна. Сонирхолтой нь Этиопт шашин хоорондын мөргөлдөөн зөрчил ер үгүй гэнэ. Эвтэй найртай нь аргагүй “Их Есүс минь”, “Аллах аварч өршөө” гэлцээд зэрэгцэн орших бөгөөд харин ч шашны баяруудаар нэг нэгнийхээрээ орж гарч, ууж идэж, наадаж тоглодог гэж ярихдаа амхаар Ашу маань нэн хөгжилтэй байсан шүү. Энэ шавилхан биетэй орчуулагч залууг манай багийнхан боломжийн сайн боловсролтой, бодь сэтгэлтэй, аятайхан Ашу хэмээн өхөөрдсөн билээ.
Этиопчууд одоогоор газраа улсын өмч хэвээр байлгаж байгаа юм байна. Нэг хэсэг нь өмчлөе гэхээр нөгөө хэсэг нь “Юу ярьж байгаа юм. Энэ олон ядуус авуутаа зарж орхино. Тэгээд бүх газар хэдэн баянд харъяалагдана. Больж үз гэм” гэлцэн ид мэтгэлцэж байгаа гэнэ. Толгойгоо гашилгацгааж л байгаа юм билээ. Гэхдээ одоогийн засгийн өнгөн дээр хувьчлагдахгүй төлөвтэй.
Этиопийн мөнгөн тэмдэгтийн нэр бирр. Есөн бирр, есэн цент нэг доллартай тэнцэнэ. Хоёр жилийн өмнөх дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 17 тэрбум америк доллар. Мөн жилийн илэрхийллээр нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 917 доллар гэсэн үзүүлэлт байна билээ.
Этиопт очоод найман насаар “залуужлаа”. Энэ улсын тоолол бидний баримталдагаас мөн тооны залуу юм. Ирэх есдүгээр сарын 11-ний өдөр Этиопийн 2002 он гарах юм билээ. Шинийн нэгэн нь тэр өдөр тохионо гэсэн үг. Тэр жил Америкт хоёр өндрийг бусниулдаг өдөр Этиопийн 1994 оны “Цагаан сарын шинийн нэгэн” болоод пижигнэж байж дээ. Хорвоо дэлхийн жаргал зовлонгийн огтлолцол, адилсал, зөрөлдөөн гэж. Тээр жил нэг тэгж билээ гээд ярилцацгаадаг. Этиопчуудын хувьд “Тээр жилийн, тэр ерэн дөрвөн онд биднийг энд бүжиг дуу болж байхад, хөөрхий, Америкт сүйдэлсэн юм билээ шүү дээ” хэмээн ярилцацгаадаг байж таарах нь.
Эдний барилга, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт нилээд ахиц гарч байгаа гэж мэдээлэв. Барилга барьж байгаа янз байна аа. Хаа сайгүй шинээр баригдаж буй байшингуудын төрх үзэгдэж байна билээ. Үүнийг нь харсан манай дэд бүтцийн сайд асан хоёр гишүүн “Муухан л юм байна даа” гэж байна лээ. Харахуйд андашгүй, хэврэг төлөвтэй. Энд нэг сонин дэлгэхэд, биднийг Бээжингээс Этиопийн онгоцонд суухад өмнөд хөршийн баахан нөхөд суудаг юм байна. Яагаав, манайхаас хууль бус тул албадан гаргалаа гээд зурагтаар үзүүлж байдаг шиг баахан нөхдүүд. Гэтэл тэд, Этиопийн мөнөөх байшингуудыг барихаар явж очиж байгаа нь энэ аж. Ингээд харахаар дэлхийг хятадууд “барьж” байх шиг. Хаа байсан Африкийн бүтээн байгуулалтад тэд хүрэлцэж л байдаг.
Аддис Абебагийн зах зээлээр явахад хятадаар мэндлэх, хятад хүн үү та гэх амхаарууд зөндөө. Хятадууд энд идээшч удсаны л тусгал.
Этиопийг энэ мэт үзэж яваад ирэв. Сарын саруулд гөлөг хуцаж, бас амхаар хэлээр хүмүүсийн ярилцах алслан ойртон сонсогдож, цөгөрзгөнө уянгалагаар дуулах Африкийн сайхан орон. Аавын буйд хүнтэй танилц. Агтын бийд газар үз гэдэгсэн. Аавын үгүйд сэтгэл тулхлаж, ахын чинээнд хүлэгт дөрөөлүүлэх сайхан хүмүүс байхын хорвоог аялан дуулнам аа. Талархан хүндэтгэнэм ээ.
Африкаас авсан бэлэг минь
Аягын чинээхэн бөмбөр
Аваачиж өгөх хүн нь
Аавын хайртай Амар! Дорнын их найрагч Бэгзийн Явуухулан тэртээ он цагт ингэж шүлэглэжээ.
Аялан ийнхүү явах боломжийг энэ удаа эдлэхдээ Африкаас авсан бэлэг минь энэхэн бичвэр маань байв. Аваачиж өгөх хүн нь уншигч та нар маань л.
Жахаранда цэцгийн гэгээ өнөд дэлгэрэн байг. Жахаранда цэцгийн гэгээ этиоп түмнийг ивээн гийгүүлэг. Ай, жахаранда, жахаранда. Яв ягаахан жахаранда минь.

Улаанбаатар-Бээжин-Дели-Аддис Абеба-Улаанбаатар

Яруу үгс

Сэтгэлийн унаганы туурай

Хайрын нуурт дэвтээд

Хаашаа ч явахааргүй балбажээ, хөөрхий.

***

Гэгээн цэнхэрлэгийн салхин

Үсний тань намираанд солонго үүсгэхүй

Эрт урьдын яруу бодлууд

Энэхэнд дахин тодосмуй

Хөх тэнгэрийн орны минь хаврын урин айсуй

Хаврын тэргүүн сарын шинийн арван есний гэгээн үүр хараахан цайх болоогүй байлаа. Түнэр өтгөн харанхуй лаглайн, гүвээ толгодыг өвөрлөж, арлан мушгирах замаар шөнийн машинуудын гэрэл асч, унтаран гялалзах үзэгдэнэ. Энэхүү гэрлийн сархиаг, хунхын эрэг эрмэгийг хэжмэгдэн гялбалзах нь сэтгэлд бага насны гэрэлт хавар цагийг санагдуулмой. Тал нутгийн намуун шөнө хонь хургасч, тэртээ алсад машины гэрэл нэг үе тодсон, бас төдхөнөө алга болох нь буйд атар хөдөөгийн гэгээн тунгалагхан үзэгдэл билээ.

Зуун мод хотын ард дахь даваан дээр гарч ирэхийн үест нэгэн бяцхан бор халзан туулай баруунаас зүүн тийш зам огтолж, өвөр рүү шургах нь бэлгэшээлтэй бөгөөд энэ өдрийн аялалын луужинч мэт Манзуширын чигтээ бөмбөлзөн одох ажгуу.

Наян жилийн өмнөх энэ өглөө дорнын их найрагч Явуухулангийн орчлонд дуугаа гийгүүлэн мэндэлсэн цаг тоо байсан ажаам. Тэрбээр талын цэнхэрхэн аниргүйд цагаан зээрийн сүрэг толгод өвөрлөхийн уясууд хөх тэнгэрийн орноо ийнхүү эзэгнэнхэн төржээ. Монгол яруу найргийн үлэмжийн яруу утга чанар, хүмүүний сэтгэлийг илбэдэн гэрэлтүүлэх шидэт тарнийн агуу их урлалч төрүүлсэн аргын тооллын хорин есөн оны хаврын тэргүүн сарын шинэдэд юутай баярлалтай.

Хавар орчлон шинэдэхийн улирал. Сэтгэл оюун хийгээд ахуй амьдралын аяс түрлэг аяндаа ерийн бишээр аажим аажмаар сэргэвч, ирэх цагийн сайхныг хүлээхэд хоног өдрүүдийн урт мянганыг хүлээсэн мэт санагдаж, мөнхүү хүлээх нь улам улам амттай байгаад, жалга судгийн хээлээр нялх ногоо сая өндийн туяархад мөнхийн жаргал ирсэн мэт хүн мал тэнхлүүлэнтэх нь дорнын сайхан орны минь хайр бэлэг юм аа.

Бид уламжлал ёсоороо Богд Дүнжингаравын өмнө бэл Манзуширт дөрөө мулталлаа. Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Гомбожавын Мэнд-ооёо, Жамсрангийн Гэндэндарам, Готовын Аким, Бизъяагийн Дашзэвэг нараар ахлуулсан гучаад хүн. Жил бүрийн энэ өдрүүдэд утга соёлын салбарын эдгээр тулхтай төлөөлөгчдийн хийгээд ер оюунлаг сэтгэлт хүмүүсийн хувьд чухал ач холбогдолтой цаг тоо үргэлжилдэг. Их Явуугийн төрсөн өдрөөс хэдхэн хоногийн дараа Дэлхийн яруу найргийн өдөр тохиодог. Иймээс үргэлжлэн буй өдрүүд бол оюун санааны тэргүүн дээд урлаг яруу найргийг хүндэтгэх цаг мөчүүд юм.

Яруу найргийн үлэмжийн тунгалаг гэрэл гэгээгээр орчлон хорвоо, ертөнцийн хүмүүсийг ариусгая. Ийм агуулгаар дэлхийн найрагчид үйл хөдөлмөрөө зорилгожуулдаг. Ариусан яруусахаас өөр илүү сайхныг орчлонгоос эрээд үнэндээ яана. Тэгвэл энэхүү яруу хүндлэлт үйл хэргийг бүтээгчдэд хүн төрөлхтөн мөнхөд хүндлэлтэй хандаж ирсний залгамж үйл Дүнжингаравынхаа тэргүүнд гарч, ертөнцийн нар салхиар дамжуулан дөрвөн зүг, найман зовхис бүхий л хязгаарт Явуугийн энэрэнгүй дууллыг түгээхээр үргэлжилж байгааг тодотгон хэлэлтэй.

Ийм сэтгэлийг чинадлан уулынхаа оргил тийш мацацгаалаа. Ойн өглөөний агаар онцгой анхилуун. Их хотын утаа униар, хэр тортог бидний ариусахуйн зам чөлөөг үргэлж дандаа бөглөж байгааг үл анзааран аж төрнө. Гагцхүү энэ мэт хээр хөдөө, аглаг буйдад ирэхдээ агаарын анхилуун тунгалагийг дахин гүнзгий мэдэрч, самсаагаа бүрээ болтол залгилан татмаар шунана.

Амьдралын амралтаар хүн

Хорвоод ирдэг болохоор

Аж төрөх хугацаа дуусаад

Буцаад явдаг болохоор хэмээн Б.Явуухулан бичжээ. Энэ мөрүүд бол их дэлхий, агаар ус бидэнд ямархан үнэтэйг сануулсанаас гарцаагүй. Ерөөс яруу найргийн үнэ их. Их үнэтэйг бүтээгч их үнэтэй байхаас аргагүй. Б.Явуухулан бол бидний машид их үнэ, үнэн юм.

Цасны үнэрт согтож, цаа буга унасан мэт явтал үүр цайлаа. Ембүү цагаан Дүнжингаравын есүй мөнгөн оргилыг анхны цацраг үнсэх үест аяны бидэн түр буудаллаж, цай чанаж уулаа. Цайны дээжээ өргөлөө. Монголын сайхан яруу найрагч Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн нэгэнтээ “Гал дээр хийсэн цай хоолны сайхныг яана” гэж хэлсэн нь үе үе санаанд ордог. Үнэхээр ч бид гал дээрээ цайгаа чанаж, хоолоо болгохоо болиод уджээ. Гурван чулуу тулж, хар модны хуурай гишүү дүрэлзүүлж, цасны усаар хээрийн цай нар салхиар амтлан чанаж уухад Б.Лхагвасүрэн авгайн энэ үг бүр ч тод бодогдох аж.

Уулын бэлээд дээшлэн гарч ирэхэд, Явуу найрагчийн бичсэнчлэн орог саарал зэрэглээ хавар сүүмэлзэх хөндий тал бүрт уужимшин цэлийж, огторгуйн цагаан үүлс оройгоор нэг нөмрөн байлаа. Эргэн тойронд чимээ анир ер үгүй агаад ар араасаа мөрчлөн дагах аялалын багийнхны цас чихруулах чимээ, инээд наргиа хөгжимлөгхөн сонсогдоно. Чимээгүйг сонсохуйн сайхан, аниргүйг анирдахуйн гоёхонд явна. Найрагч Долгорын Нямаа “Нам гүм байна гэдэг бас л нэг хөгжим шүү дээ” гэсэн бол дууны шүлгийн тодорхой төлөөлөгч Загдын Түмэнжаргал “Аниргүйн дундах хөгжмийг хэн сонсоно” хэмээн цэцэлсэн нь бий. Аниргүйн, нам гүмийн хөгжим бол энэ эрин үеийн хамгийн гайхамшигт хөгжим болохын тухайд үл эргэлзэнэ. Энэ гайхамшигт хөгжим болбоос зөвхөн байгалийн зэмсэгт л оршин байдаг буюу. Иргэншихийн их нүүдэл, цогцлол дунд бид амьдарч явна. Үүнийгээ төгс сайхны оргил мэт сэтгэн амьдарч байна. Гэвч ертөнц энэхүү төмөрлөг, хүйтэн амьсгалаасаа хэдийнэ дайжиж эхэлсэн нь Монголын аглаг тийш тэмцэн ирэх жуулчдын зам балрахгүйгээр үл барам тодшин өргөжиж байгаагаас харагдана. Тийм ч учраас мөнөөх З.Түмэнжаргал найрагч “Амттаны доторхи гашуунд хэн ярвайна” хэмээн тохуутай шүлэглэсэн буй за. Бид бол тунгалаг гэгээн агаарт хязгааргүй энхэр ариун тал нутгийнхаа өчүүхэн зайд утаа униар, шунал тачаал дундаа үл ярвайн амьдарч байгаа нь нууцгүй.

Гацуурын тасарч унасан мөчир цав цагаан цасны дэвсгэр дээр тов тодхоноор ногоорон харагдах нь яг л нэг тийм сонихон жаран хөлт мэт ээ. Бас цасан цэнхэр тэнгисийн нууцлаг сонихон яралж адил. Байгалийн гоо сайхан, үзэгдэл юмс өөрийн яруу сайхнаа үргэлж хүмүүст нээх ч гагцхүү бидний оюун сэрэхүйн дохиолол сэрэмжийн дэгээнд эс торон, тэрхүү гоо сайхан дахин буй байгаагаараа үзэгдэхгүйгээр алга болдог ч байж мэдэх.

Сэтгэлд энэ мэтийг сэхээрэн эргэцүүлж явтал хэдийнэ Цэцээ гүн оргил дээр гарч иржээ. Дөнгөж оргил дээр гарч ирүүт мөнгөн ширхэгт цасан хаяалж эхэллээ. Мөв мөнгөн ширхэгээр шүү. Баруун Алтайн гоо билэгт найрагч Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатарын,

Орчлонгийн салхин оройг нь илбэж зүүрмэгт дарагдах цагаар

Орой үдэшгүй мөнгөн боронгоор цайвар аялгуу цуурдана гэсэн нэгэн гоё мөр “Урианхайн хөх уулс” шүлэгт нь байдаг. Яг л тийм мөнгөн боронгоор яруу найргийн аялгуу цуурдаж байна уу даа гэлтэй мөнгөн болор илтэсүүд оргилоор нэг зулран туйлж байлаа.

Оргилын хөх овоонд идээ будаа өргөж, арц хүжийг анхилуулан хүндэтгэх цаг дор бидний багийнхан дээр хэсэг уулчид ирсэн нь Тэргүүн Шадар сайд Н.Алтанхуяг, Сангийн сайд С.Баярцогт, Герман Улсын Элчин сайд ноён Фишер нар байлаа. Ерөөл билэг гэгч энэ ажээ. Дорнын их найрагч Бэгзийн Явуухулан, Цэвэгмидийн Гайтав, алдарт зохиолч Сэнгийн Эрдэнэ нарын наян насны сүүдэр тохиосны хүндэтгэлт энэ үйл явдалд төрийн сайдууд ийнхүү санамсаргүй мэт таарч оролцсон нь эртний их ерөөл зохионгуй бүрдсэний учир биз ээ. Тэнд Шадар сайдаараа тэргүүлүүлэн их Явуугийн “Би хаана төрөө вэ” шүлгийг бүгдээр уншилдан,дууладан хөхин баясав. Цэцээ гүн, Отгонтэнгэр, Урианхайн хөх уулс, Арц Богд, Галтын сүншигт уулсуудыгаа хөвгүүдтэй нь хөхиүлэн баясуулав аа. Тийнхүү даяараар нэг уншигчдын тэргүүнүүдийн дээр “Хүлэг минь шүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй”, “Явж өнгөрсөн мөр бүхнээс минь гэрэл цацарч…”, “Миний эх орон-Миний тоонот” гэсэн уран бичлэг бүхий туг дэрвэн мандаж байв. Ерөөл учралд баяссан Г.Мэнд-Ооёо найрагч Явуугийн англи хэл дээр гаргасан номын хамгийн анхныхыг Н.Алтанхуяг сайдад өргөн барив. Монголын соёл, яруу найргийн академи Б.Явуухулангийн нэрэмжит гэгээн сүмийг барихаар цогцлоон төлөвлөсөнийг хэрэгжин биелүүлэх магадтай үгийг энд Сангийн сайдаас сонслоо. Монгол төрийн залуухан тулхтай сайд С.Баярцогт энд ийнхүү зохиолчидтой уулзсандаа бэлгэшээж буйгаа чин сэтгэлээсээ илэрхийлээд Явуугийн цэцэрлэгт хүрээлэнг төвхнүүлэх үйлсэд хувиасаа болон төрөөс хамаарах бүхэнд эрмэлзэн оролцохоо амласан нь баярлам явдал болов. Мөн тэрбээр Цэцээ гүний оргилд Цогдоржийн Бавуудоржийн зарласан дуудлага худалдаанаас Явуугийн гэргий, хүүгийн нь гарын үсэг бүхий “Мөнгөн хазаарын чимээ” шүлгийн түүврийг найман зуун ногооноор худалдан авсан нь сайхан санагдав. Залуу сайдын энэ үйлдэл нь Монголын соёл, яруу найргийг өндрөөр үнэлэх, улмаар байх ёстой үнэлгээний хэм хэмжээг илтгэсэн жишиг үйл явдал болов хэмээн ойлгогдов. Түүнд утга зохиол,соёлыг эрхэмлэгч хэн бүхний өмнөөс талархалтай.

Тэнд сайд нартай хамт аялаж ирсэн Элчин сайд Фишертэй эрхэм Дарь.Сүхбаатар нэн шадарлан ярилцах аж. Тэрээр герман хэлээр тун сайн ярих агаад бүр “Энх тайван” нэрт шүлгээ өндөр дуугаар уншин сонордуулахуйд тэнд байсан герман нөхөд онц сайшаан талархаж байлаа. Тун саяхан хэвлүүлсэн “Тэнгэр язгуур” номдоо өөрийн нь ёсорхон хэлдгээр Ёоханн Вольфганг Фон Гьётегийн “Нугын сарнайхан” шүлгийг орчуулсан тэргүүтнийг нь уншаад ихэд сэтгэл хөдөлсөн билээ. Хүрэн дээлт хэмээн алдаршсан энэ эрхэм Цэцээ гүнд ногоон үйтэн хуараар гоёод ирсэн нь энд тэндгүй лүглийх ихэмсэг гацуураас үл дутам өндөр сүрлэг. Түүний утга зохиол, соёл урлагыг хүндэтгэн хайрлах үзэл санаа ямагт таатай сэтгэл төрүүлдэг. Хүндлэл хүлээдэг.

Ийнхүү бид их Явуугийнхаа төрсөн өдрийг утга төгөлдрөөр уулын сайхан Цэцээ гүн оргилд тэмдэглээд буухуйд,

Цэнхэр тэнгэрийн хаяа

Яг доошоо суугаад

Цэлэлзэх тэнгисийн мандалтай

Ягаарсхийгээд нийлжээ гэсэн шүлгийн нь мөр санаанд орж, тэртээд харагдах тэнгэрийн цэнхэр хаяа яг доошоо суугаад, цэгээнтэн үелзэх цасан мандалт уулсын хяртай ягаарсхийгээд нийлсэн байв аа.

Явуу бас,

Салхи ч үгүй нам гүт байтал

Шарласан навчис хийсч байлаа

Санаанд ч үгүй аж төрж явтал

Санчигны минь үс цайж байлаа гэж бичсэн билээ. Санаанд ч үгүй аж төрж, санчигны минь үс цайтал амьдрах эх орон минь. Ингэж хайрлан сүншиглэх их өвийг, эх орныг, яруу найргийг өвөг дээдэс минь үлдээжээ. Бид азтай, хувьтай хүмүүс ээ. Мөнөөх мөнгөн боронго хаялсаар л байлаа. Мөнхийн залуу нас, гоо сайхан, яруу найргийн тарни ширхэг бүрт нь шингэсэн буй заа. Мөнгөн сүм бүтээх болтугай, бидэн. Хөх яргуй хөндий нугаар дүүрэн ургаж, хөөрхөн охид хөх даашинзаар гоёод, хөөрүү уяхан сэтгэл сэм сэм дэврээд, хөдөө талын зэрэглээ илбэ шидээрээ тоглон, хөхөмдөг алсын уулс аав шиг минь харагдах хөх тэнгэрийн орны минь хаврын урин айсуй. Голын мөс захаасаа хөлрөн лавссаар харзаа нээх нь гоёхон нэг дурсамжийг эргэн санагалзах сэтгэлийг төрүүлдэг. Цөн түрээд мөрөн гол урсахад цөмөөр тэнд цуглаж шүлэг сонсъюу.

Б.ЗОЛБАЯР

Vлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна буюу...

Vлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна буюу
Урианхай ахын vсэн хаврын
салхинаа намирахуй

Төр хурахын амны хэвлийд өглөө эртлэн ирлээ. Нар Налайхын дээгvvр дөнгөж л тусч бай­лаа.Тунгалаг алтан туяа нь толгодын оройг сэрмэнэ. Амны vзvvрт өвөлжөөлсөн ойн цагдаагийн хотонд шинэ хургалсан хонь хургасах нь сонсогдоно. Тэндээс бид өөдөө шаламгайлан өгслөө. Тавиухан сайхан амны хойд биеийг бэллэн эрмэглэж явсаар шигvv модод болоод цасан хунгарласан жалгын хөвөөнд хvрээд зогсов. Ма­ши­наас бууцгааж, агаар цас­ны тунгалгийг ам амандаа шагшаад ер бяцхан ч азналгvй оргилыг чиглэн өгслөө. Ор­гилыг чиглэн гэж хэллээ, яг vнэндээ оргилын vзvvрийг модод далдалсан байлаа. Одоогоор оргилын vзvvр болж мод харагдана. Оргилд гарахын өмнө оргил бий.
Оргил оргилоор өргөгдөж, оргил болж төгсдөг. Цэцээ гvн бол vй тvмэн моддын орги­лоор өргөгдсөн оргил билээ.
Яруу найрагч М.Баттө­мөрийн нэгэн шvлэгт шороо нь өөдөө урсаж уул болсон гэсэн утга бvхий нэгэн мөр бий. Бид тийм нэг өөдөө шороо нь урсаж уул болсон ертөнцийн нэгэн гайхамшигт оргил өөд “урсаж” явна.
Уулын цас өглөө эртдээ vл уясаад, хатуулагтсан хөр дээр гишгэхэд хvр хvрхийн цөмөрнө. Тийн хvр хvрхийх чимээ алхалт бvрийн хэмнэл айзам болоод, ар араасаа дагалдан яваа бидэн алхал­таараа цасан тагшаа vvсгэн урагшилна. Хөлөөр нэг хөглө­рөх борог хааяа шаргалтан тохиолдох бөгөөд тэрхэн хоромд өнөөх ер бусын цасан тагшаа өшиглөгдсөн өвсний vл ялиг хавирах чимээгээр солигдоно. Уулын модод ихэнхдээ цасан мөсөн манж­лагаа гөвчихжээ. Хөөрхөн саарал хэрэм модноос модонд дvvлж, эд ер нь яах гэж явна гэсэн шиг бvлтийтэл ширтсэнээ мөчир сvлжин гэдрэг эргэн гялсхийх нь аальгvйтэж байна даа гэмээ­рээ. Тэнгэр хөв хөх. Цэв цэнхэр, гэгээн тунгалаг. Улаан­баатарт буй бид тэн­гэрийн vнэн өнгийг их цөөхөн олж хардаг юм шиг санагдана. Ойд модод анир чимээгvй саглайлдана. Хааяа нэг тон­шуулын мод жадлан тон тон­хийлгэх чимээ ойртож нэг, холдож нэг сонсогдох нь хаврын ойн аль нэгтээ цохи­лох цаг мэт ээ.
Vндсээрээ өмхөрч уна­сан бvдvvн нарийн модод хаа сайгvй тааралдана. Булгар­сан vндсээрээ оргил тийш жийгээд унасан, зэргэлдээ модоо тvшиж ойчсон хөгшин залуу тэр их моддыг ойгоос авч цэвэрлэмээр ч юм шиг, бас тэгмээргvй ч юм шиг. Авчихбал цэв цэвэрхэн бол­но. Авахгvй бол жам ёсоороо vлдэнэ. Бид бvгдийг хялбар­ч­лахыг хvсч сурчээ. Тэр бол­гон ойд явахгvй атлаа, ганц нэгхэн энэ мэт явахдаа тvvр­тэж тээршааж байгаагий нь.
Моддын дунд хэвтэж тэн­гэрийг харна. Хэвтсэн надад ерхөгийн толгой тээр дээр мэт дохино. Моддын орой бvvр дээр. Тvvнээс дээш хөх тэнгэр vргэлжилнэ. Хөх тэн­гэрийг моддын цоорхойгоор харахад хөх заан, хөх луу, хөх арслан зурагдаж vзэгдэнэ. Хэвтсэн намайг тойрч урга­сан тэр моддын vзvvрийн мөчрvvд л тийн зураг vйлдэн харуулж байгаа хэрэг. Талд хэвтэж тэнгэрийг ажихаас тайгад хэвтэж тэнгэрийг хар­вал илvv гоёмсог vзэгдэлтэй мэт. Гэвч талдаа очоод хэв­тэж харвал тайгад байгаагvй өөр нэг гоо сайхан заавал тэнд байж таарна.
Бид уулын нэлээд цээ­жинд шиг гарч ирлээ. Г.Мэнд-Ооёо ах тvрvvлээд л алхаад байгаа. Тэр бол талын, тол­годын хvн. Дарьгангын, Он­гоны хөвгvvн билээ. Ууланд гарах ерын бус нэг шалтгаан тvvнийг шаламгайлуулна. Уулын энгэрийг тvшиж уулын хvн мэт алхална. Магнайн нь зvvн баруун vсний эрхий дарамхан хэсэгт өдрийн од буусан мэт цайжээ. Тэр жаахан цагаан нь зэрвэс харахад цантчихсан юм шиг. Даанч энэ өдөр цан татах хvйтэн алга даа, ямаа ихэр­лэж ишиглэмээр өдөр байх чинь.
Араас нь Д.Урианхай ах аажуухан агаад намуухан гишгэлсээр явна. Зөөлөн амгаланд хvлэгдсэн тэр сай­хан хvний гэрэлт цэнхэр са­хал vсийг хаврын ойн сэрvvн тунгалагхан салхи зvлгэн зvлгээд улам гэгээн ихэмсэг болгох шиг санагдана. Урт буурал vсний нь vзvvр vл ялиг долгилон намих алхалтын нь аясаар аа.
Жаран найман настай Урианхай ахын араас далан найман настай Ж.Гэндэн­дарам гуай цочсон vргэсэн мэт ойрхон ойрхон, тvргэн тvргэн алхалан дагна. Нэртэй дуун хөрвvvлэгч тvvний “Шагун­далай”, Р.Таагvvрийн “Гора” зэрэг олон сайхан зохиолыг англи, хинди хэл­нээс орчуулсныг бид мэднэ. Наян насны босгон дээр зогсч байгаа энэ буурал ийн шам­дуухан алхах нь чухамдаа “дэгдсэнээс” өөрцгvй.
Ц.Бавуудорж, А.Эрдэнэ-Очир хоёр тэдний араас зугуухан алхахдаа ам хуурай явсангvй. “Нөхөрсөг хайку” шvлэглэж явав.
Утаат онгоц тэнгэрт уухилна
Урианхай ах газарт уухил­на
Хэнийг нь ч гэх вэ дээ гэх шигийг хэлж инээлдэнэ. Урианхай ах vvнийг нь сон­соод хэ хэ инээсэн шигээ явна. Ишиг дээр нь гараад тоглоход хивж хэвтдэг хөгшин сэрх шиг.
Өнөө хоёр чинь тэгснээ хамт яваа бvсгvйгээ цааш­луулж
Шинэсний мөчир
Мөнхнарангийн хацрыг сэрмэх нь
Дvнжингаравын хавар бөлгөө гэх шиг сайхан маазарч байна. Бас нэгийгээ цаашлуулж
Энэ тvнэр шугуйд
Эрдэнэ-Очирыг хараад шувуу жиргэх нь
Юуны учир вэ гээд баа­хан инээдэм болгов. Арын энгэрт инээлдсэн биднийг урд талын энгэрийн цохио давтан “инээж” байлаа. Ийн найрсан явагсдын араас хуурч, шvлэгч нарын хэдэн нөхөд дагалдан дөрвөн цаг явсаар Цэцээ гvний оргил дээр ирэ­хэд арван хоёр цаг болж байлаа. Дөрвөн зvг найман зовхис, алган дээр мэт. Цас­ны цанхир манан бууралтаж, тэртээд уулс цавцайн хоргил­тоно. Дорнын их яруу найрагч Б.Явуухулангийн
Өндөр уулын оройд мацан мацан гарвал
Өөр нэгэн уулыг олж хардаг жамтай гэсэн мөр сэтгэлд урсан ирэв. Тийм ээ, өөр олон олон уулсыг энэ уулын тэргvvнээс vзлээ. Өмнө умар, зvvн баруунд Монголын уулсууд ойр холд харагдана. Дэргэд минь алхах яруу найрагчдыг ч би бас уулс хэмээн бодно.
Өндөр ууланд мацаж гарч ирээд бид өөр нэгэн уулынхаа тодыг, өн­дөрийг магтах гэсэн билээ, бахархах гэсэн билээ, мөнхлөх гэсэн билээ. Өөр тэр нэгэн гай­хамшигт уул бол Очирбатын Дашбалбар юм. Өөрөө тэр “Vлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна” гэсэн мөнхийн vгээ хэлсэн юм.
Салхиар ганхах цагаан өвсөнд ч амь нас минь буй
Сайхан эх орон минь хэмээн эхэлж
Сэтгэлээ ариус­гаж, махан бодио өвс ногооны чинь ширхэг бvхэнд өгье
Санаагаараа жаргаж, гол усны чинь ариун тун­галагт уусъя гэсэн тарнит мөрvvдийг нь анд нөхөр Г.Мэнд-Ооёо нь уншив. Дээш дэвж цойлсон хангарьдын цээж мэт Цэцээ гvний торгон оргилын нөмөр цохион өехийгээс тэнгэр огторгуйд, газар уснаа дуулган дуулган уншив. Тэгээд хvv Д.Ганга­баатар нь “Vлэмжийн орчлонд би удаан амьдарна” хэмээн уйгаржин монгол бичгээр таталган бичсэн далбаа бvхий тугыг их овооны баруун биед залсан бөлгөө. Д.Урианхай ах О.Дашбалбарт зориулсан шvлэг уншив. Ц. Бавуудорж, А.Эрдэнэ-Очир, Т.Эрдэнэ­цогт их найрагчийн шvлгийг хуурын аялгуунд уншив.
Алган дээрээс минь элс гоожих шиг
Алгуурхан өдөр хоног урсч байна
Аниргvйн дунд хад чулуу элэгдэж
Аяархнаар гол ус эргээ долоож байна. Ийн О.Даш­балбар авгай нэгэнтээ бич­жээ.
Алган дээрээс элс гоожих шиг алгуурхан өдөр хоног урсах боловч, энэ цаг шиг цаг ховор санагдав. Аниргvйн дунд хад чулуу элэгдэж, аяархнаар гол ус эргээ до­лоох боловч, энэ өдөр цас хайлах нь жирийн биш шиг бодогдов. Амжиж энэ бvгдийг тэр гэгээн найрагч бидэнд дуулжээ. Энэ мэтийг дэн­сэлж, эргэцvvлсээр оргилоос уруудлаа. Бид бэллэж жаахан уруудаад цасны усаар цай чанаж уусан юм. Энэ цайг Ц.Бавуудорж чанасан юм. Ийм сайхан цай гэж бас байдаг аа гэмээр цай болжээ. Нохойн хошуугаар амталсан юм байжээ. Би хувьдаа энэ цайг vлэмжийн орчлонд удаан амьдрахыг сануулсан цай гэж бодов. Тэд бас тийн бодсон биз ээ. Ингээд бид ирсэн замаараа буцлаа. Бэл уужрах тусам холын уулс далдарч байлаа. Холын бараа харахгvй удан удан амьдарч байгаагаа дахин санав. Уруудаж явахад өгссөнөөс удаан байх шиг санагдав, ядарсаных уу, хоргодсоных уу, vл мэдэв. Ийм мэдрэмж олж, ингэж явах нь л оршихын чанар буюу.
Төдөлгvй хар гэгээ татан бvрийшч байлаа. Урианхай ахын цагаан vс харанхуйших тусам хусны хальс салхинаа сэвэлзэх шигийг санаг­дуул­на. Vлэмжийн орчлонд удаан амьдарч Урианхай ахын гэ­рэлт vс хаврын салхинаа намирахыг хvмvvс олон олон vзээсэй. Тэнгэрт болор одод тvгэж, шөнийн энэ идэрт бид шиг жаргалтай алхах хvмvvс өөр vгvй мэт санагдана. Цэцээ гvнийхээ оргил тийш харлаа. Өдөр бидний байсан тэнд одод чуулжээ. Бид одны савслагад очоод, тэднийг тvгэхээс өмнө буцсан тул, битгий яараач гэж буй юм болов уу даа.

SHILIIN BOGD

Through the clouds, I gazed at the mountain to which I was headed, in the gloom of the northeast dawn. I went up onto Shiliin Bogd, the wind freezing the back of my neck. Offering scarves, old and new, fading and thinning and fluttering about. The vultures’ wings growing tired over the mountains on the steppe. The wind, invisible on the high passes of the Altai, whistled over the snowy and silent peaks. Everywhere on the sandy plain, as though remote, held the scent of arz. Last year’s tall grasses were ragged with raindrops. I might have imagined Shiliin Bogd a vast blue ship upon the grassy ocean.

I walked three times around the high dark hill. There were many up ahead of me. But I was here for the first time. It is said that the mountain contains a relic of a holy man, that its essence is holy. I thought about its shining beauty, battered by the wind. It glistened on my queue. The clear, bright air filled my heart.

The huge red sun pours out over the southern slopes, touching me deeply. The dust swirls, dense in the sun, as though moved by the hooves of a million horses. I have seen the sun, rising in this way over Shiliin Bogd. I could never in my life forget its shining.

And white gazelles were crowding together at the sound of the arrow on the pennant placed on the peak of Shiliin Bogd, crowding together on the land broken by gullies on the steep southern slopes. The tangle of awkward lines woven by old women disperse and gradually fade away, as though attracted by the seat of honor. Coming down from the mountain, I saw someone going back. And swirling juniper smoke seemed to be forming a screen. My mind grew calm, like a improvement in the weather.

I went on further, and I looked back. A couple of lines from a precious poem about the distant mountain came to mind. I turned from the north and followed the track. This is what the poet was singing to my mind:

Shiliin Bogd is skyblue,

and the mind’s birds singing.

Until I come back again, this mountain on the gentle steppe will be skyblue in my dark eyes, and the birds upon my pennant mind will be singing.

AUTUMNAL LAKE MOMENT

One morning, a couple of days ago, I was walking beside Blackwater Lake. The lake was peaceful. Not even the slightest wave. A clear skyblue in the silence. On the distant eastern shore, a mountainous island rose from the depths of the lake. To the west of the deep skyblue lake, it seemed as though people had been moving among the bulrushes. The grasses had not faded on the mountain. A deep green. A few geese waddling on the banks. And a couple of white birds, unmoving. The surface of the lake was like a mirror. A few encampments along the banks. Outside the encampments, the cows and bulls are lying on their sides. As autumn moves in, the cows briefly forget their calves, and head for what remains of the fresh grass. This morning the cows are in the pasture, but tomorrow morning they will be on the tethering-line. Milkpaint. Miilk is ladled into Blackwater Lake to whiten and thicken it. I warm myself in the sun, high up, free from a cloudy veil, and a distant wind chills me slightly on the road. When the children are up, why should they go to school? The ger are scattered around the encampment. A remote sound, the noise of a distant car. A dry white dust rises into the wind of generations. The eyes of the cows and their calves ooze in the swirling dust, their coats fluttering. Hard pieces of dung blowing in lines. The blue mountains are yearning for the blue sky. A cuckoo rises up, thrilled, like a blue bearcub. And I head home, watching again the surface of the lake, ashamed to be abandoning it until the coming of spring. And the great blue water remains, sighing like my mother.

30 September 2005